ئەوەی كە لە ناوچە جێناكۆكەكان بەشێوەیەكی گشتی‌و لە كەركوك بەشێوەیەكی تایبەت دەگوزەرێ، دەری دەخا كە دەستەبژێری حوكمڕانی كوردستان هیچ تێڕوانینێكی روونی بۆ قۆناغی دوای ریفراندۆم نەبوە‌و هیچ ئامادەكارییەكی بۆ ئەگەری داخستنی دەروازە سنورییەكان‌و فڕۆكەخانەكان نەكردووە‌و هیچ بەرنامەیەكشی بۆ ئەگەری هەڵایسانی شەڕ نەبوە. ئەمەش خۆی لە خۆیدا كەموكوڕییەكی گەورەی ئەو دەستەبژێرەیە كە لە خوێندنەوەی پێشهاتەكانی ئایندەدا كۆڵەوارە‌و هەنگاوەكانی برێكی زۆر سەركێشیان تێدایە‌و فڕی بەسەر بیری ستراتیجییەوە نییە.

 ریفراندۆم لە ژینگەیەكی شپرزەدا ئەنجام درا. یەكەم، بەپێچەوانەی ئەوەی كە بانگەشەی بۆ كراوە، ریفراندۆم لەكاتێكی زۆر خراپدا، لەسەروبەندی تێكشكانی داعش‌و نزیكبونەوەی لە فەوتانی یەكجارەكی، رێك خرا. لە جەنجاڵی پڕورپاگەندەیەكی چڕدا كە گوایە هیچ كاتێك بەقەد ئەوەی ئێستا بۆ ریفراندۆم لەبار نیە‌و نابێ دەرفەتە گونجاوەكە لەدەست بدرێ، چەواشەكارییەكی زۆر هاتە ئاراوە‌و لەنێوان پروپاگەندەی كاتی لەبار‌و بانگەشەی لەدەستنەدانی دەرفەتی گونجاودا راستییەكە ون بوو. دووەم، هیچ پشتیوانییەكی دەرەكی، جیهانی‌و ناوچەیی، بۆ ریفراندۆم دابین نەكراو لەدەستدانی فاكتەری دەرەكی بەهەند وەرنەگیرا. سێیەم، بەهیچ شێوەیەك پێشبینیی كاردانەوەی توندی بەغدا‌و هەروەها كاردانەوەی دوو دراوسێكەمان، توركیا‌و ئێران، نەكراو بە چاوێكی سوكەوە تەماشای هەڕەشەكانیان كرا.

لەڕاستیدا میتۆدی بەڕێوەبردنی ریفراندۆمەكە هەر لە سەره‌تاوە بە چەردەیەك كەموكوڕییەوە هاتە ئاراوە‌و هەڵەی كوشندەی تێكەوت.

پرۆسەی ریفراندۆم‌و بەو جۆرەی كە دەستەبژێری حوكمڕانی كوردستان رایی كردووە، لەسەر دوو بنەما دامەزرا، یەكێكیان، سەپاندنی دیفاكتۆیەكی تازەیە‌و ئەوی تر گرەوكردنە لەسەر كات. ئەوەندەی مەسەلەكە كاری بەسەر بنەمای یەكەمەوە هەیە، سەپاندنی دیفاكتۆی تازە پێویستی بە هێز‌و توانای زۆر‌و بەرنامەی هەمەلایەنە‌و پشتیوانیی دەرەكییە.

ئەم مەرجانەش لە ڕایی كردنی ریفراندۆمەكەا بەهیچ شێوەیەك لە ئارادا نەبون. مەسەلەی سەپاندنی دیفاكتۆی تازە مەسەلەیەكی دابڕاو لە مەسەلەكانی تر نیە. هەر لایەنێك خوازیار بێ دیفاكتۆیەكی تازە بسەپێنێ، دەبێ پێشتر ئەو ئەگەرەی لەبەرچاو بێ كە لایەنی بەرامبەریش بتوانێ بەرپەرچی دیفاكتۆ تازەكە بداتەوە‌و خۆیشی دیفاكتۆیەكی تازە بسەپێنێ، لێرەدا سەپاندنی دیفاكتۆی یەكەم پوچەڵ دەبێتەوە. دیفاكتۆی دووەم برەو پەیدا دەكات، چونكە عیبرەت لە سەپاندنی دیفاكتۆدا نیە، بەڵكو عیبرەت لەبەردەوامبوونی دیفاكتۆكە دایە.

ئەوەندەی مەسەلەكەش پەیوەندیی بە كاتەوە هەیە، گرەوكردن لەسەر كات، بەئومێدی گۆڕانی هەڵوێستی نێودەوڵەتی‌و گۆڕانی هاوكێشە سیاسییەكان، كارێكی مسۆگەر نییە، رەنگە سەركەوتوو بێ‌و رەنگە سەركەوتوو نەبێ. لێرەدا مەسەلەكە وەك قوماری لێ دێ كە تێیدا دۆڕان‌و بردنەوە دەوەستێتە سەر جانس، نەك توانا. بەڵام خراپترین لایەن لەم یارییەدا ئەوەیه‌ كە ئەم یاریە لەكاتی دۆڕاندا رەنگە بە كارەسات كۆتایی بێت.

لەم هەلومەرجەی ئێستادا، لەبەرئەوەی پرۆسەی ریفراندۆم زۆر بە بەرپوتی‌و بەبێ ئامادەكاریی پێویست بەڕێوە چووە، دۆخێكی نالەبار سەرتاپای ناوچە جێناكۆكانی گرتۆتەوە كە نزیكە لە ئەگەری هەڵایسانی شەڕ. گرنگترین هەنگاو لەم رووەوە كاركردنە بەهەر شێوەیەك بێ بۆ هیۆركردنەوەی دۆخە گرژەكە‌و دانانی بەرنامەیەكی پوخت بۆ كەمكردنەوەی زیانەكانی هەرێم‌و رێگرتن لە هەڵایسانی شەڕ. 

دیارە شەڕ لە بەرژەوەندیی هیچ لایەكدا نیە بەڵام ئەگەر هەڵگیرسا، جوگرافیایەكی فراوان‌و ناو شارەكان دەگرێتەوە‌و ماڵوێرانییەكی زۆر لەگەڵ خۆیدا دێنێ. بۆیە هەر چارەسەرێكی گونجاو بژاردەی شەڕ لە كوردستان دوور بخاتەوە، دەبێ لە پێشی پێشەوەی هەموو بژاردەكانی تر بێت. دواتریش دەبێ هەلومەرجی پێویست بۆ هێنانەدیی ئاشتییەكی سەقامگیر، بە رێككەوتن‌و سازان، لەڕێی دایەلۆگی بنیاتنەرەوە، دەستەبەر بكرێت.