مێژوو پیشانی داوە، كە لامەركەزیەت لە سووریا ڕێگایەكی كاریگەرە بۆ چارەسەركردنی گرژییەكان لە كۆمەڵگە هەمە چەشنەكاندا.
لە چەند ساڵی ڕابروودا، ژمارەیەك پرۆپۆزەڵ دەربارەی چەند شێوازێكی لامەركەزیەت لە سووریا خرانە مەیدانەوە، وەك پلانێك بۆ دەستەبەركردنی ئاشتی و كۆتایی هێنان بە جەنگی چەند ساڵەی ناوخۆی سووریا.
لەم دوایانەشدا، ئەوەی كە پێی دەگوترێت "گروپی بچووك"، كە پێكهاتوون لە شانشینی بەڕیتانیا، فەڕەنسا، ئەمریكا، سعودیە، ئوردن، مسڕ، بەیاننامەیەكیان شەوی پێش گفتوگۆكەی ژنێف ڕاگەیاند لەگەڵ نێردەی تایبەتی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ سووریا-ستیفان دی مستۆرا- كە تیایدا دیدگای خۆیان لەسەر دۆزینەوەی چارەسەرێكی سیاسی بۆ قەیرانی سووریا خستبووە ڕوو. بەیاننامەكە یەكێك لە پێشنیارەكانی، لەناو چەند پێشنیارێكدا، بە لامەركەزی كردنی دەوڵەتی سووریا  بوو وەك ڕێگایەك بۆ بەدەست هێنانی ئاشتی.
هەركاتێك، كە پێشنیارێكی لەو جۆرە دەكرێت، لەلایەن پشتیوانیكاران و نەیارەكانی بەشار ئەسەد-ەوە بە تەواوی ڕەتدەكرێتەوە. دیمەشق و ئوپۆزیسیون بەردەوامن لە پێداگرتن لەسەر حكومەتێكی مەركەزی وەك بەشێك لەهەر ڕێككەوتنێكی ئاشتیانە.
لەگەڵ ئەوەشدا، فرە-نەتەوەیی و فرە-ئاینی  خەڵكی سووریا هیچ بژاردەیەكی تری لەبەردەم وڵاتەكەدا نەهێشتۆتەوە، جگە لە لامەركەزیەت، كە خراپییەكەی كەمترە. ئەگەر ئەمە قبوڵ نەكرێت، ڕەنگە وڵاتەكە ڕووبەڕووی مەترسی لێكترازانی تەوەوەتی ببێتەوە.
ئەو ئالنگاریانەی كاراكتەرە سیاسیەكانی سووریا ئەمڕۆ ڕووبەڕووی دەبنەوە لە ڕازیبوون و جێبەجیكردنی بیرۆكەی لامەركەزیات تازە نین و ڕووبەڕووی چەندین نەتەوەی تریش بۆتەوە لە مێژووی هاوچەرخدا.
لێرەدا، كە پێدەچێت بڕێك نامۆ دەركەوێت، ئەزموونی بونیادنانی دەوڵەتی ڕووسیا پاش شۆڕشی بەلشەفیقیەكانی ساڵی ١٩١٧ تا ڕادەیەك ڕوونە. بە پێچەوانەی ئەزموونی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە، كە فیدراڵیەت لە ڕەگ و ڕیشە و هەناوی ئەو كۆمەڵگەیانەوە هات، كە لەسەر بنەمای دیموكراسی دامەزرا بوون، لە ڕووسیا لامەركەزیات پرۆسەیەكی تەوەو نوێ بوو بەسەر وڵاتێكی زۆر فرە چەشندا سەپێنرا، كە هەرگیز بە دیموكراسیانە حوكمڕانی تێدا نەكرابوو. لەڕووی فرەیی، نەبوونی كلتووری دیموكراسی و وێرانەی جەنگەوە ڕووسیای ١٩١٧ لە سووریای ٢٠١٨ دەچوو.

فیدراڵیزم لە ڕووسیای  پاش ١٩١٧
ئەو گومانانەی زۆربەی سووریەكان لەسەر فیدراڵیەت هەیانە هیچ جیاواز نییە لەو بۆچوونە باەوەی شەوی شۆڕشەكەی ١٩١٧ لە ئیمپراتۆریەتی ڕووسیادا هەبوو. دامەزراوەی ئیمپراتۆریەت لە سان پیترسبورگ بەتەواوی فیدراڵیەتی ڕەتكردەوە وەك هەنگاوێك بۆ چارەسەركردنی گرفتەكانی لەمەڕ زیادبوونی گروپە ناسیۆنالیستەكان لەسەر سنوورەكانی.

پاش شۆڕشی ڕووسیای ١٩٠٥-١٩٠٧ زۆربەی گروپە ئیتنییەكان جەختیان لەسەر شۆڕبوونەوەی خۆ-بەڕێوەبەری و تەنانەت ئۆتۆنۆمیش دەكردەوە، بەڵام ڕژێمی تساریست-ەكان ئەم داخوازیانەی ڕەتكردەوە و دەستیكرد بە هەڵمەتی بە ڕووسیا كردن.
تەنانەت پارتە دیموكراتەكانیش، وەك دیمیكراتە دەستووریەكان، پەرۆشی لامەركەزیەت  نەبوون. ترسی ئەوەیان هەبوو لە وڵاتێكدا نەتەوەی ڕووس نیوەی دانیشتوانەكەی پێك بهێنێت، نەتوە كەمینەییەكان مافی زۆر وەردەگرن و ئەمەش وادەكات بەڕەوەبردنی وڵات زەحمەت بێت. ڕابەرە سیاسیەكانی ئەو دەم زۆر بڕوایان وابوو، كە ئیمپراتۆری ڕووسیا هی نەتەوەی ڕووسە.
بەلشەفیقەكان، كە بە توندی بەرەنگاری ڕژێمی تساریست-ەكان بوونەوە، وێڕای قبوڵكردنی فرە نەتەوەیی، پشتیوانیكارێكی سەرسەختی مەركەزیەت بوون. بۆچوونی ئەوان وابوو، كە شۆڕشی كۆمەڵایەتی پێویستی بە چڕبوونەوەی دەسەڵات هەیە نەك پەرشوبڵاوبوونی.
هەرچۆنێك بێت، لە ١٩١٩، سەركردایەتی بەلشەفیق ناچاربوو بە بۆچوونەكانیدا بچێتەوە. گەیشتە ئەو بڕوایەی، كە سەركەوتنی پرۆژە سیاسیەكەی بەندە بە سەركوتویی جێبەجێكردنی سیستەمە نوێكەی هەم لە ناو سەنتەردا هەم لە دەوروبەری ئیمپراتۆریەتەكەی، كە نەتەوەی فرەجۆری تێدابوو. بەلشەفیقەكان گرنگییان بە ناسیۆنالیست نەدا، بەڵام كرۆكی مانەوەی ڕژێمەكەیان پەیوەست بوو بە گفتوگۆكردن لەگەڵ سەركردە ناسیۆنالیستەكان. بۆ ئەم مەبەستەش، فیدراڵیەت پێویست بوو؛ ڕێگایەك بوو هەم بۆ هێنانە ناوەوەی ویستە ناسیۆنالیستیەكان هەم بۆ خستنە ژێر ڕكێفی خۆیانەوە. لەبەرئەوە، وەك هەوڵێك بۆ ڕێگرتن لە كەوتنی ئەو ئیمپراتۆرە فرە نەتەوەییەی بۆیان مابۆوە، بەلشەفیقەكان ناچاربوون خۆیان وانیشاندەن كە داكۆكیكارێكی بە پەرۆشی فیدرالیەتن و قبوڵی داخوازی خەڵكە غەیرە-ڕووسیەكەش بكەن.
ئیدی سیستەمە فیدراڵیەكەی ١٩٢٢ هاتە كایەوە و ئەو شتەی دروست كرد، كە بە "كۆماریە ناسیۆنالیستییەكان" ناودەبرێت و، مافە كلتووری، زمانەوانی و چەند پێكهاتەیەكی دەوڵەتەكەشی ،وەك دامەزراوە، پەرلەمان، سروودی نیشتیمانی...هتد ، بەخشی بە دانیشتوانەكەی.
بەلشەفیقەكان لەهەمان ئەو كاتەی چەند مافێكی ئازادییان دا بە هەندێك لە كەمینەكان، كۆنترۆڵی توند و مەركەزیانەیان بەسەر وڵاتدا درێژەی هەبوو و ئەو گروپە نەتەوانەی تریان دەچەوساندەوە، كە سوودمەند نەبوون لە فیدراڵیەتەكە.
لە كۆتاییەكەیدا، كۆماری كۆمەڵایەتی سۆڤیەتی یەكگرتوو وەك مێژوونووسە ئەمریكیەكەی لێهات-تێری مارتن- و پێی دەگوترا " ئیمپراتۆریەتی خۆسەپێن"

لامەركەزیەت لە سووریا
هەرچەندە كۆماری كۆمەڵایەتی سۆڤیەتی یەكگرتوو دواجار لە ١٩٩١ هەڵوەشا، بەڵام سیستەمە فیدراڵیەكەی توانی وڵات بۆ ماوەی ٨٠ ساڵ پێكەوە بهێڵێتەوە. گەرچی مۆدێلەكەی دوورە لە مۆدێلێكی نایابەوە، بەڵام نموونەیەكی باشە بۆ ئەوەی تێبگەین چۆن لامەركەزیەت دەتوانێت گرژییەكان بڕەوێنێتەوە لە كۆمەڵگە فرە نەتەوەییەكاندا.
لە كەیسی سووریادا، كوردەكان تاكە لایەنن لەنێو ئەو ئاڵۆزیەدا، كە ئارەزووی لامەركەزیەت دەكەن (یان تەنانەت فئدراڵیەتیش). گروپە چەكداریە كوردییەكان، كە پارتی دیمیكراتی گەلان (پەیەدە) ڕابەرایەتی دەكات و ڕێژەی ١٢-١٥% دانیشتوان پێك دێنن، توانیویانە بە سوودوەرگرتن لە پشتیوانیەكانی ئەمریكا و هەندێك لە وڵاتە ئەوروپیەكان ناوچەكانی ژێر دەستیان بە ڕێژەی زیاتر لە ٥٠% فراوان بكەن لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا.
پەیەدە و هاوپەیمانەكانی، بەهۆی چەند هۆكارێكی دەرەكی و ناوخۆیی، خولیای سەربەخۆیی تەواوەتی ناكەن. بەدەست‌ هێنانی جۆرێك لە خۆ-بەڕێوبەری لەسیستەمێكی فیدراڵیدا، زیاتر لەگەڵ ئارازووەكانیان دەگونجێت. ئەمەش لە دواین ڕێككەوتنی نێوان ئەنجومەنی سووریای دیموكراسی (كە پەیەدە ڕابەرایەتی دەكات) و حكومەتی سووریا  بۆ دانانی نەخشە ڕێگایەك لەمەڕ دروستكردنی ڕژێمێكی دیموكراسی سووریای لامەركەزی، دەردەكەوێت.
بەرەنگارانی ئەم بیرۆكەیە ئەوە دەڵێن، كە هەندێك لەو ناوچانەی لەژێر كۆنترۆڵی كوردەكاندایە بەزۆری عەرەبن و كوردەكان پاكتاوی نەتەوەییان لەوێ كردووە. بڕوایان وایە، كە فیدراڵیەت "دیكتاتۆریەتی نەتەوەیی" دادەمەزرێنێت، كە جیاكاری لەگەڵ ئەو عەرەبانە دەكات، كە لە هەرێمە كوردییەكە دەژین.
هەرچۆنێك بێت، ئەوە  دەتوانرێت ڕێگری لێبكرێت بە هەبوونی چەند یاسایەكی تایبەت لە دەستووری سووریادا، كە گەرەنتی مافی هەموو ئەو خەڵكانە بكات كە لەناو ناوچە فیدراڵیەكاندان بێ گوێدانە  مۆركی ئاینیی و نەتەوەییان.
دراوسێكەی سووریا، عێراق، بەم ڕێگایەدا گوزەری كردووە. هەرێمە كوردییەكەی تا ڕادەیەكیی زۆر بە ئاشتیانە ماوەتەوە لەو كاتەوەی ئۆتۆنۆمی بەدەست‌ هێناوە. ڕیفراندۆمە سەربەخۆییەكەی ساڵی ڕابردوو پێویستە وەك هەوڵێك ببینرێت، كە سەركەردە سیاسیەكان نایان بۆ دەستكەوتنی مافی زیاتر لە حكومەتێكی لاوازی مەركەزی نەك وەك هەنگاوێكی ژیرانە بۆ جیابوونەوە. ئەوەی گرنگە تێبینی بكرێت ئەوەیە، كە هەرێمی كوردستان ئەمڕۆ ڕێزی لە مافی عەرەبەكان گرتووە و لە ڕاستیشدا جێگەی بۆ ژمارەیەكی زۆر لەو عەرەبانە كردۆتەوە كە لە دەست توندوتیژی هەڵهاتوون.
لامەركەزیەت، گەر بە بەرپرسیارانەوە لە سووریا جێبەجێ بكرێت، دەشێت پرسی كورد چارەسەر بكات و وڵاتەكەش بخاتە سەر ڕێڕەوی ئاشتی.

ئەم نووسینە بە زمانی ئینگلیزی لە بەشی بیریڕای ماڵپەڕی ئەل-جەزیرە بڵاوبۆتەوە، لە نووسینی:
لیۆنید ئیساییڤ-وانەبێژ لە سكوڵی ئابووری لە مۆسكۆ.
ئاندرێی زاخارۆڤ-سەرنووسەری گۆڤاری " نێپریكۆسنۆڤێین زاپاس: گفتوگۆكان لەسەر سیاسەت و كلتوور"
وەرگێڕانی لە ئینگلیزیەوە: د. یاداشت ساڵح-پزیشكی گشتی لە سلێمانی