كوردو کەمینەکان و په‌یوه‌ندیی دیپلۆماسی لەخۆرهەڵاتی ناوەڕاست
كورد وەک نەتەوەو کەمینەیەکی جیهان، هاوشێوەی چەند نەتەوەو کەمینەی تر خاوه‌نی ده‌وڵه‌ت نییه و داموده‌زگای ده‌ستووری و یاسایی پێویستی نیه، بۆ رێكخستنی په‌یوه‌ندییه‌كانی بەوڵاتانی دەوروبەرو خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و جیهان، له‌به‌ر ئه‌وەی گه‌لی كورد له‌و وڵاتانه‌ی كه پێوه‌ی لكێنراوه به‌ده‌ر له خواستی خۆی، سه‌رگه‌رمی داخوازی مافی ئۆتۆنۆمی و خۆبه‌ڕێوه‌بردنن، ناو و چه‌مك گرنگ نییه، هێندەی شاد بوون به مافی كه‌لتوری و كارگێڕی و ئازادی و مافی هاووڵاتیبوون، له وڵاتانی ئێران و توركیا و سوریا، له هه‌رێمی كوردستانی عیراقیش كه خاوه‌نی قه‌واره‌یه‌كی یاسایی و ده‌ستورییه ئه‌وا كورد له هه‌وڵی پاراستن و جێگیركردنی ئه‌و ده‌ستكه‌وتانه و پێشخستنییه‌تی، سه‌ره‌ڕای به‌ربه‌سته ناوخۆیی و ده‌ره‌كییه‌كان له چوارچێوه‌ی سیستمی فیدراڵی عیراقدا.
دۆخی سیاسی كورد له خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست
ئه‌گه‌ر بخوازیت بارودۆخی سیاسی كورد بخوێنیته‌وه له ناوچه‌ی خۆرهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست له‌به‌رنه‌بوونی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌و قه‌واره‌ی سیاسی، ده‌بێت له و حزب و هێز و لایه‌نه سیاسیانه بڕوانیت كه له سه‌ده‌ی پێشووه‌وه دامه‌زراون، له دوای هه‌ردوو جه‌نگی یه‌كه‌م و دووه‌می جیهان، دوای كۆتایی كۆلۆنیالیستی به‌ریتانیا و فه‌ره‌نسا و رێكه‌تننامه‌كانی سایكس – بیكۆ و لۆزان كه به بێ به‌شكردنی گه‌لی كورد له مافه نه‌ته‌وایه‌تییه‌كانی كۆتایی هات و کورد لەوکاتەوە تا ئێستا باجی قورسی ئه‌و زوڵمه ده‌دات.
له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مایه‌ی سه‌ره‌وه‌شه هه‌موو بزاڤ و هێزه كوردییه‌كان، هه‌میشه هه‌ستیان به زوڵم و زۆر وفه‌رامۆش کردن و په‌راوێزخرخستنی گه‌له‌كه‌یان كردووه، بۆیه دروشم و ئامانج و داخوازییه‌كانیان، هه‌میشه بریتی بووه له گێڕانه‌وه‌ی مافی زه‌وتكراو و پاراستنی خه‌ڵكی كورد له كۆمه‌ڵكوژی و جینۆساید، دواتر داوای مافی نه‌ته‌وایه‌تی و هاووڵاتیبوونیان كردووه له‌و وڵاتانه‌ی تێیدا ده‌ژین، ئه‌گه‌ر چه‌ند ده‌نگ و لایه‌نێكیش داوای ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆیان كردبێت واته مافی چاره‌نووس ئه‌وە تاوان نه‌بووه، به‌ڵكو ئه‌وه مافی هه‌موو میلله‌تانه به گوێره‌ی دۆكۆمێنت و رێكه‌وتنه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان .
ئه‌و لایه‌ن و حزبه سیاسیانه‌ی له‌چه‌ند ده‌یه‌ی رابردوودا له سه‌ر ئاستی كوردستانی گه‌وره كار و چالاكی سیاسیان هه‌بووه، یه‌كێتیی نیشتمانی كوردستان و پارتی دیموكراتی كوردستان و پارتی كرێكارانی كوردستان وچه‌ند لایه‌ن وحزبێكی تر بوون.
پێگه‌ی جوگرافی كوردستان كاری سیاسی و دیپلۆماسی بۆ كاراكته‌ره سیاسییه‌كانی له كوردستان زۆر قورس كردووه، بۆ؟
1. نیگه‌رانی حكومه‌ته‌كانی توركیا و ئێران و عیراق و سوریا له مه‌سه‌له‌ی كورد و داخوازییه ره‌واكانی، هه‌میشه به‌هه‌ڕه‌شه و مه‌ترسی بۆ سه‌ر ئاسایش و ئارامی و سه‌قامگیری خۆیان ده‌زانن .
2. به مه‌ترسی بۆ سه‌ر ئاسایشی ستراتیژی و یه‌كپارچه‌یی خاكه‌كه‌یان ده‌زانن.
3. به‌هۆی ململانێی درێژخایه‌نی حزبه كوردییه‌كان و حكومه‌ته‌كانی ئه‌و وڵاتانه.
مه‌سه‌له‌ی كورد و وڵاتانی ئیقلیمی و جیهانی
وڵاته ئیقلیمی و جیهانییەکان خاوه‌ن هێز و به‌رژه‌وه‌ندییه گه‌وره‌كان هه‌میشه له‌هه‌وڵی ئه‌وه‌دابوون، كه كێشه‌ی كورد له‌م وڵاتانه‌ی كوردی به‌سه‌ردا دابه‌شكراوه بۆ مه‌به‌ست و به‌رژه‌وندی تایبه‌تی خۆیان به‌كاربهێنن، تا كاتی پێویست یارمه‌تی بزوتنه‌وه چه‌كداریی و جه‌ماوه‌رییه‌كانی كوردییان داوه و له‌دواجاردا سازشیان له‌سه‌ر كردووه، ئیتر ئه‌مه ناوی دیپلۆماسیی لێ ده‌نرێت له ده‌ره‌وه‌ی مۆراڵ و بنه‌مای سیاسی و یاسایی یان شتێكی تر، ده‌بێت له‌و لایه‌نانه بپرسین.
نموونه‌ی له‌و جۆره‌ش له مێژووی نزیكی كورددا زۆره، له‌وانه یارمه‌تی شۆڕشی ئه‌یلول له‌لایه‌ن ئێرانی شاهه‌نشاهییه‌وه له‌حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی پێشوو، دواتر سازشكردنی ئه‌و رژێمه له‌گه‌ڵ رژێمی عیراق، له رێكه‌وتننامه‌ی جه‌زائیر، كه تێیدا عیراق ده‌ستبه‌رداری نیوه‌ی شه‌تولعه‌ره‌ب بوو، ئێران و كۆمه‌كه‌كانی بۆ شۆڕشی كورد وه‌ستان، نموونه‌یه‌كی تر له‌هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی رابردوودا روویدا، كاتێك رژێمی سوریا یارمه‌تی پارتی كرێكارانی كوردستانی دا، به مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی ده‌ستكه‌وتی سیاسی، له كۆتاییشدا خه‌ریك بوو، ببێته هۆی به‌ریه‌كه‌وتنی سوریا و توركیا .
هه‌رێمی كوردستان دوای 2003 و پرۆسه‌ی ئازادكردنی عیراق
مه‌سه‌له‌ی كورد و كێشه ره‌واكه‌ی له‌كوردستانی عیراقی ئه‌وساو هه‌رێمی كوردستانی ئێستا پێشووه‌چوونێكی گه‌وره و خێرای به‌خۆیه‌وه بینیوه، به‌تایبه‌تی دوای جه‌نگی كوێت و راپه‌ڕینی به‌هاری ساڵی 1991 خه‌ڵكی كوردستان و باشوری عیراق، دامه‌زراندنی ناوچه‌ی دژه فڕین و ئارام بۆ كورده‌كانی عیراق، دوای كۆڕه‌وی ملیۆنی خه‌ڵكی كوردستانی و ده‌رچوونی بڕیاری 688 ئه‌نجومه‌نی ئاسایش بۆ پاراستنی كورد له‌هێرش و په‌لاماره‌كانی ڕژێمی به‌عس.
دامه‌زراندنی په‌رله‌مان و حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان، دوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی گشتی، هه‌رێم بوو به‌ناوه‌ندێكی گرنگی سیاسی و جموجووڵی نێوده‌وڵه‌تی و رێكخراوه ناحكومی و مرۆییه‌كان رۆژنامه‌نووسان و میدیاكانی جیهان، په‌رله‌مانی كوردستان سیستمی فیدراڵی یه‌ك لایه‌نه‌ی راگه‌یاند به‌پێشنیاری یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان و رابه‌ری مێژوویی جه‌نابی مام جه‌لال، وه‌كو داهێنانێكی نوێ و زۆر ئازایانه و یه‌كه‌م هێزی سه‌رمه‌شقی سیستمی فیدراڵی بوو دواتریش له‌ده‌ستووری عیراقدا چه‌سپا، ئه‌مه سه‌ره‌تایه‌كی باش بوو بۆ یه‌كه‌مجار وه‌زاره‌تی په‌یوه‌ندی و هاریكاری نێوده‌وڵه‌تی له هه‌رێم ده‌مه‌زرا، ده‌كرێت ئه‌مه به‌یه‌كه‌م هه‌نگاوی دیپلۆماسی كورد دابنرێت بۆ رێكخستن و به‌رقه‌راركردنی په‌یوه‌ندی دیپلۆماسی له‌گه‌ڵ ده‌ره‌وه‌دا.
قۆناغێكی تری گرنگی پێشووه‌چوونی دۆزی كورد له‌دوای پرۆسه‌ی ئازادكردنی عیراق له‌ساڵی 2003 ده‌ستی پێكرد، كاتێك رژێمی به‌عس رووخا و عیراقی نوێ دامه‌زرا و ده‌ستووری نوێی عیراقی ساڵی 2005 نووسرا، دواتریش بۆ یه‌كه‌مجار كورد پۆستی سیادی وه‌رگرت له‌عیراقدا و مام جه‌لال پۆستی یه‌كه‌م سه‌رۆك كۆماری هه‌ڵبژێراوی عیراقی به ده‌ستهێنا و یه‌كه‌م جاریش بوو پۆستی وه‌زیری ده‌ره‌وه به‌ر كورد بكه‌وێت، كه ئه‌مه‌ش گرنگی خۆی هه‌بوو.
سه‌رده‌می زێڕینی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان
له‌دوای پرۆسه‌ی ئازادی عیراق و یه‌كگرتنه‌وه‌ی هه‌ردوو ئیداره‌ی حكومه‌تی هه‌رێم ده‌كرێت ئه‌و قۆناغه به‌قۆناغی زێڕینی حكومه‌تی هه‌رێم ناوزه‌د بكه‌ین، چونكه زۆر پرۆژه‌ی گه‌وره‌ی ئاوه‌دانی و رۆشنبیری و بنیاتنان و ژێرخان و رێگه‌وبان و وه‌به‌رهێنان له سه‌كته‌ره گرنگه‌كاندا كرا، له‌ڕووی دیپلۆماسیشه‌وه زیاتر له 38 كونسوڵگه‌ری له‌هه‌ولێری پایته‌ختی هه‌رێم كرانه‌وه كه‌ئه‌مه‌ش هه‌نگاوێكی گرنگه و زۆرێك له وڵاتانی گه‌وره‌و كاریگه‌ری جیهان هه‌ر له‌ئه‌مریكا و رروسیا و چین و كوریا، تاوه‌كو ئه‌ڵمانیا و ئیتالیا و فه‌ره‌نسا نوێنه‌رایه‌تیان له‌هه‌رێمی كوردستان كرده‌وه، له‌پاڵ چه‌ند وڵاتێكی ئیقلیمی و ده‌وروبه‌ر .
بێگومان ئه‌م پێشكه‌وتنه گه‌ورانه به‌رهه‌می ئارامی و سه‌قامگیری هه‌رێمی كوردستان بوو، به‌تایبه‌تی له سه‌روه‌ختی سه‌رهه‌ڵدانی ده‌وڵه‌تی ئیسلامی داعشدا كه هه‌رێم بووه لانكه‌ی گرنگی هه‌موو ئاواره و ده‌ربه‌ده‌ربووانی كه‌مینه نه‌ته‌وه‌ییه ئتنیكییه‌كان، كه له ده‌ستی تیرۆر و تۆقاندنی ئه‌و رێكخراوه هاتنه هه‌رێم.
له‌وه‌ش گرنگتر رۆڵی پێشمه‌رگه‌ی كوردستان و هێزه ئه‌منییه‌كانی كورد بوو له به‌گژاچوونه‌وه‌ی تیرۆر و داعش، كه ئه‌وه‌ش هه‌رێمی كوردستانی كرده یه‌كێك له‌ناوه‌نده سیاسی و دیپلۆماسییه گرنگه‌كانی عیراق و هه‌ر شاندێكی فه‌رمی سیاسی سه‌ربازی و سه‌رۆكی وڵاتان سه‌ردانی عیراقی كردبێت سه‌ردانی هه‌رێمیشی كردووه و چه‌ندین شاندی هه‌رێمیش سه‌ردانی ده‌ره‌وه‌یان كردووه بۆ هه‌ماهه‌نگی بۆ به‌گژاچوونه‌وه‌ی داعش و به‌تایبه‌تی بریندارانی پێشمه‌رگه بۆ چاره‌سه‌ر ده‌نێررانه ده‌ره‌وه .
لە کۆتادا ئەوە نەبێت هەر کورد لەم ناوچەیەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست و هەروەها جیهان خاوەن دەوڵەت نەبێت بو نموونە (کاتەلۆنییەکانی ئیسپانیا و دانیشتوانی بیابانی غەرەبی لە مەغریب)، کە ئەوەش بێگومان کاریگەری بەجێشتووە لەسەر دروستکردنی پەیوەندی دیپلوماسی رەسمی کورد و ئەم گەلانە لەگەڵ وڵاتانی جیهاندا و دواتریش گەیاندنی داواو خواستەکانیان بە نێوەندە نێودەوڵەتییەکان.