جیهانی سایبرانی هەروەكو جیهانی مادی بەدوور نییە لە جەنگ، لە هەر شوێنێك مرۆڤ هەبێت، كێبڕكێ هەیە، ململانێ دروست دەبێت و بەدوایدا جەنگ روو دەدات، حەتمەن لایەنی ئاشتەوایی و هاوكاریش هەیە، ئارامی، خێر و شەڕ، سپی و رەش، ئەوەی لەنێوان ئەو دوو رەنگەدا هەیە، لە هەموو كات و شوێنێكدا هەبووە و دەبێت. لەبەرئەوەی جیهانی سایبرانی درێژكراوەی جیهانی مادییە، بەڵام بە ئامرازی دیجیتاڵی.

بە تەكنەلۆجیای دیجیتاڵییەوە پەیوەستە
هەروەك جەنگەكانی جیهانی مادی، جەنگی سایبرانی مەرج نییە گشتگیر بێت، بەڵكو دەشێ شەڕێك بێت و لێرە و لەوێ روو بدات. ئەگەر لە حاڵەتەكانی جەنگی سایبرانی بڕوانین، دەردەكەوێت كە بەردەوام رووداوی هێرشكردن و ئیختراقات لێرە و لەوێ هەبووە، بەڵام نەگەیشتۆتە جەنگی گشتگیر، وەك ئەو دوو جەنگە جیهانییەی لە سەدەی رابردوودا روویدا، بەڵام ئەمەش رێگر نەبووە لەوەی هەندێك لە دەوڵەتان هەوڵی ئامادەسازییان بۆ جەنگی گشتگیری سایبرانی نەدابێت، بەو توانا سایبرانییەی بۆ بەرگری هەیەتی، كە رووداوی هێرشكردنە سەر وڵاتەكەی و بەرگریكردنی دەخاتەڕوو، خۆیشی بۆ هێرشكردن ئامادە دەكات و بەرپەرچی دوژمن دەداتەوە لەمەڕ هەر تەحەدایەك كە بە خەیاڵیدا بێت.

لەبەرئەوەی جەنگی سایبرانی بە تەكنەلۆجیای دیجیتاڵییەوە پەیوەستە، ئەو چەكانەی لەم جەنگەدا پێویستن، نە زرێپۆش و فڕۆكە و پاپۆڕ و بۆمب و تۆپ و موشەكن، هێزی سەربازیش نییە تا هێرش بكەنە سەر ئەم زەوی و خاكی ئەو دەوڵەت بگرن و داگیری بكەن، بەڵكو پڕۆگرامێكی زیرەكە و بونیادی كۆمپیوتەرەكانی بەرامبەر ئیختراق دەكات و زیانێكی گەورە بەو و ئەوانەشی پێوەی پەیوەستن دەگەیەنێت. لەمەوە، هاوسەنگیی نێوان هێزی دەوڵەتان چیتر بە قەبارە و دەوڵەمەندییەوە پەیوەست نییە، بەڵكو هەر نەتەوەیەك چەند بچوكیش بێت، دەتوانێ ببێتە هێزێكی سایبرانی، دەشێ دوژمنكاریش بێت، یان بتوانێ بەرپەرچی دوژمنەكانیشی بداتەوە. بەڵام لێرەدا دەبێ بوترێ: لە حاڵەتی ناهاوسەنگیی جەنگی سایبرانیدا، رەنگە دەوڵەتە بە تواناكان پەنا بۆ گۆڕینی جەنگی سایبرانی بۆ جەنگێكی راستەقینە ببەن.

لێرەدا بە گونجاوی دەزانین، دوو پێناسەی دیاری جەنگی سایبرانی بخەینەڕوو، یەكەمیان، هی ئینسایكلۆپیدیای ئۆكسفۆردە و ئەویتریشیان هی ئینسایكلۆپیدیای بەریتانییە، یەكەمیان دەڵێ: «بەكارهێنانی تەكنیكی كۆمپیوتەرە بۆ پەكخستنی چالاكی دەوڵەتێك یان دامەزراوەیەك، بەتایبەتی لەڕێی هێرشێكی مەبەستدار بۆ سەر سیستمی زانیارییەكەی بۆ دەستەبەركردنی مەبەستێكی سەربازی یاخود ستراتیجی». ئەویتریشیان دەڵێ: «جەنگێكە سەرچاوەكەی كۆمپیوتەرە كە بە تۆڕێكەوە بەستراوەتەوە، لەلایەن دەوڵەتێك یان بریكارەكانییەوە دژ بە دەوڵەتێكی تر، بەزۆری دژ بە تۆڕی حكومی یان سەربازی بەكاردەهێنرێت، تا پەكی بخەن یان وێرانی بكەن و بەكارهێنانی رابگرن».

بۆ تیشك خستنەسەر لایەنەكانی ئامادەسازیی بۆ جەنگی سایبرانی، لێرەدا رواڵەتی ئەو ستراتیجیی سایبرانییەی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا لە 2018 دەخەینەڕوو، كە لە ئینتەرنێتەوە هەندێكیم بەرچاوكەوت. لێرەدا باس لە ئاراستەی ئەو پێنج كارەی دیاریكردووە كە كاریان لەسەر كردووە، دەكەین. لێرەدا دەشی گونجاویش بێت ئەو پرسە بە یەكێك لە پێداویستییەكانی ستراتیجیەتی نیشتمانیی ئەمریكا بۆ ئاسایشی سایبرانی گرێ بدەین. ئەو پێداویستییە پاراستنی باڵادەستیی ئەمریكایە لە بواری سایبرانیدا، چونكە دەكرێ بكرێتە ئامرازی پێشكەشكردنی دەستپێشخەری ئاشتی لەلایەك، لەلایەكی تریشەوە، لەكاتی پێویستیشدا ئامرازێكی بەرپەرچدانەوە بێت. ئەو ئاراستە ستراتیجییەی بەرگری سایبرانی لەگەڵ ئەو پێداویستییە گرنگەدا دێتەوە.

كێبڕكێ و بەرپەرچدانەوەیە
یەكەم ئاراستەی كاری وەزارەتی بەرگری بۆ ستراتیجیەتی سایبرانی، بونیاتنانی هێزێكی سایبرانی زۆر كارایە، واتە، بە ئامانجی باشتركردنی تواناكانی سایبرانی، كە زامنی رێگەیەكی دروست بێت بۆ خێراتركردنی پەرەدان بە توانا سایبرانییەكان، پتەوكردنی داهێنان لە بواری نەرمی پارێزگاری و خێرا وەڵامدانەوەی مەترسییەكان، هەوڵدان بۆ كارایی زیاتری شرۆڤەكردنی داتا و زانیارییەكان، وێڕای درككردن بە رەوشی ئێستا و سودوەرگرتن لەوەی هەیە بۆ پشتیوانیكردنی درێژەدان بەو رێگەی گیراوەتەبەر.

ئاراستەی دووەمی، كێبڕكێ و بەرپەرچدانەوەیە، واتە كێبڕكێی دوژمنان و توانای بەرپەرچدانەوەیان لە حاڵەتێكدا ئەگەر هێرشێك بكرێت. هەروەها لەم ئاراستەیە، گرتنەخۆی چالاكییە پیس و دوژمنكارییەكانیش دەگرێتەوە، بەدواداچوون بۆ هەموو ئەوەی رۆژانە روو دەدات، سەرباری بایەخدان بە بونیادی بنچینەیی، بەجۆرێك كە باشترین توانای خۆگونجاندنی (Resilience) هەبێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ رووداوە قورس و سەختەكان.

ئاراستەی سێیەمی، بایەخ بە هاوپەیمانێتی و هاوبەشی لەگەڵ ئەو لایەنانە دەدات كە توانای ناوازەیان هەیە بۆ ئەوەی هێزی سایبرانیان لە رووبەڕووبوونەوەی تەحەداكاندا پتەوتر بكەن. ئەو لایەنانە ئەمانە دەگرێتەوە: كەرتی تایبەت و دەوڵەتانی تر، هەروەها نەتەوە یەكگرتووەكان، بە ئامانجی كاراكردنی رەفتاری بەرپرسارانەی دەوڵەتان لەمەڕ جیهانی سایبرانی و دووركەوتنەوە لە جەنگی سایبرانی.

ئاراستەی چوارەمی، دووبارە پێكهێنانی ژینگەی ناوخۆیی مەنزومەی بەرگری سایبرانییە، ئەم پرسە پتەوكردنی هۆشیاریی سایبرانی و كلتووری پاراستن لە نێوان كارمەندانی بواری بەرگرییە، بەرزكردنەوەی ئاستی بەرپرسیارێتییانە بەرامبەر بە ئاسایشی سایبرانی، سووربوون لەسەر ئەوەی هەموان لەم بوارەدا رۆڵی خۆیان هەبێت، سەرباری ئەوەی هەموان لە توێژینەوە و گەڕان بەدوای چارەی یەكلاكەرەوە و نەرم و بە تێچوونی گونجاو بۆ كێشەكانی سایبرانی هاوبەشی دەكەن.

پرسێكی هەمیشەیی و بەردەوامە
ئاراستەی پێنجەمی، دروشمەكەی گەشەدانە بە خاوەن بەهرەكانی بواری ئاسایشی سایبرانییە، پێداویستییەكانی ئەم ئاراستەیە ریزبەندی كراون لە: یەكەم: پاراستنی ئەو سامانە مرۆییەی هەیە، دووەم: پشتیوانیكردنی بەهرەمەندە نیشتمانییەكان و بە راهێنان و شارەزایی. سێیەم: كاراكردنی رۆڵی شارەزایان و بەرپرسیارێتییەكەیان. چوارەم: ئیدارەدانی دروستی بەهرەمەندان تا بە باشترین شێواز سود لە توانا و شارەزاییەكانیان وەربگیرێت.

بەو شێوەیە دەبینین كە ستراتیجیەتی ئامادەسازیی بۆ جەنگی سایبرانی، بۆ پاراستنی دەوڵەتە لەهەر دوژمنكارییەك، پێویستی بە هێزیكی سایبرانییە، توانای كێبڕكێ و بەرپەرچدانەوەی هەبێت، هاوكاتیش بتوانێ هاوپەیمان و هاوبەش لە ناوخۆ و لە دەرەوە بدۆزێتەوە و ژینگەیەكی لەباری هەبێت، كە هۆشمەندی و بەرپرسیارێتیان هەبێت و رۆڵی پاراستن بە هەموو تاكەكان بدات، وێڕای هەوڵدان بۆ گەشەدان بە بەهرەمەندان و شارەزاكان و بە دروست ئیدارەدانیان تا ببنە داهێنەر.

بە كورتی، دابینكردنی ئەو پێداویستییانە، پرسێكی هەمیشەیی و بەردەوامە و كۆتایی نییە، چونكە زانست و پێدراوەكانی بەردەوام لە پێشكەوتن و نوێبوونەوەدایە، كێبڕكێ و ململانێكانیشی روو لەهەڵكشانە.

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان