رێكخراوی تەندروستیی جیهان، گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا بە گەورەترین تەحەدیاتەكانی تەندروستی داناوە، كە لە سەدەی بیست و یەكدا رووبەڕووی مرۆڤایەتی دەبێتەوە، مەترسیی زۆری لەسەر هەموو رووەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی دروست دەكات. ئەو رێكخراوە بۆچوونی وایە، كەڵەكەبوونی كاریگەرییە نەرێنییەكانی لەسەر ژیانی مرۆیی لەگەڵ هەر دواكەوتنێك لە رووبەڕووبوونەوەی ئەو دیاردەیە و چارەسەركردنی هۆكارەكانیدا، زیاد دەكات. وێڕای ئەوە، دیاردەی گۆڕانی كەشوهەوا هەڕەشە لە سڕینەوەی هەموو ئەو دەستكەوتە تەندروستییانە دەكات، كە لە ماوەی ئەم پەنجا ساڵەی دواییدا مۆرڤایەتی بەدەستیهێناوە.
(90 %)ی دانیشتوانی شارەكانی جیهان
گوێنەدان بە دیاردەی گۆڕانی كەشوهەوا و پابەندبوونی حكومەتەكان بە مافی مرۆڤ، كە داوای فەراهەمكردنی چاودێریی تەندروستی بۆ هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە دەكات، پێچەوانەی یەكترن. چالاكییە مرۆییەكان هۆكاری پیسبوونی ژینگەن كە بە گۆڕانی كەشوهەواوە پەیوەستە، رەوشی تەندروستیی كۆمەڵگە خراپتر دەكات. بڕوایەك هەیە، كە سوتاندنی نەوت و بەنزین و هاوشێوەكانی هۆكاری زیادبوونی دەرهاویشتەی كاربۆنە لە ئاسمان، هەروەها بەرپرسی سەرەكی ئەو زیانە تەندروستییانەیە كە بەهۆی پیسبوونی هەواوە دووچاری مرۆڤایەتی دەبێتەوە. نزیكەی (90 %)ی دانیشتوانی شارەكانی جیهان رووبەڕووی مەترسییەكانی پیسبوونی هەوا دەبنەوە، چونكە غازە زیانبەخشەكان لە هەوا گەیشتونەتە ئاستی مەترسیدار. ساڵانە، لەسەر ئاستی جیهان، پیسبوونی هەوا هۆكاری مردنی پێشوەختەی نزیكەی حەوت ملیۆن كەسە، ئاستی دووەمی لە دوای هۆكاری نەخۆشییە ئاساییەكان گرتووە، هەروەها رۆڵی لە زیادكردنی چڕبوونی غازە پەنگخواردووەكاندا هەیە كە زۆربەی شارەزایان رایان وایە بەرپرسی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوایە. كەرتی گواستنەوە و بەرهەمهێنانی وزە و پیشەسازی و كشتوكاڵ و رزگاربوون لە پاشەڕۆ و بەكارهێنانی زەویوزار لە پشت زۆربەی ئەو غازە پەنگخواردووانەوەن كە كاریگەریی مەترسیداری لەسەر تەندروستیی مرۆڤ هەیە.
بەكاربردنی سوتەمەنی و مادە پیسكەرەكانی وەك ئۆزۆن و كاربۆنی رەش و میسان و غازەكانی تر مەترسی قورسی تەندروستی لەسەر تەندروستی ئەوانەی بەركەوتنیان لەگەڵیاندا هەیە، دروست دەكات. بەشێكی زۆری پیسبوونی هەوای شارەكان، (25 %) لە كەرتی گواستنەوەیە، نزیكەی (15 %) لە چالاكی پیشەسازییە، نزیكەی (20 %)ی لە چالاكییە مرۆییەكانی ناو ماڵان لە بەكارهێنانی سوتەمەنی چێشتلێنان و گەرمكردنەوەدایە. بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا نزیكەی (34 %)ی ئەو غازە پەنگخواردووانە دەكاتە نێو بەرگەی گۆی زەوییەوە، بەركەوتی گواستنەوە لەو گازانە نزیكەی (14 %) پێكدێنێت. وێڕای ئەوەی چالاكییە پیشەسازییەكان نزیكەی (21 %)ی ئەو غازانە پێكدێنێت، لەكاتێكدا كەرتی كشتوكاڵ و بەكارهێنانی زەویوزار و ئاوەدانكردنەوە نزیكەی (31 %)ی پێكدێنێت.
لە پشت مەترسییەكانی ژینگە و تەندروستییەوەن
لەو رێژانەوە روون دەبێتەوە، كە هۆكارەكانی پیسبوون و گۆڕانی كەشوهەوا یەكن و بە یەكەوە گرێدراون، ئەوانە لەهەمان كاتدا لە پشت مەترسییەكانی ژینگە و تەندروستییەوەن. زیادبوونی رێژەی كاربۆنی رەش لە هەوا بەهۆی كورە و بەكارهێنانی موەلیدەوە، دووەم هۆكاری دیاردەی گۆڕانی كەشوهەوایە لە دوای دووەم ئۆكسیدی كاربۆنەوە. كاربۆن رۆڵێكی وێرانكەر لە گۆڕانی ناوچە بەستەڵەكان و كەمكردنەوەی رووبەری بەفری ناوچە شاخاوییەكان دەگێڕێت. هەندێك رایان وایە رۆڵی لە گۆڕانی وەرزەكانی بارانبارینی باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیاشدا هەیە، رێژەی ئەو گەردیلە وردانەی (وردیلەكانی تۆز و خۆڵ) كە زیان بە تەندروستیی مرۆڤیش دەگەیەنێت، زیاد دەكات. بەهۆی خراپ سوتاندنەوە بەشێكی زۆری گازی میسان (میپان) تێكەڵ بە هەوا دەبێت، ئەمەیش رێژەی ئۆزۆن زیاد دەكات كە زیان بە تەندروستی دەگەیەنێت، گەرمی بەرگەی هەوا زیاد دەكات بەهۆیەوە دیاردەكانی گۆڕانی كەشوهەوا زیاد دەكات. لەبەرامبەریشدا بەرزبوونی پلەكانی گەرما لەسەر گۆی زەوی كە بەهۆی گۆڕانی كەشوهەواوە دروست بووە، مەترسییەكانی پیسبوون زیاد دەكات و هاوكاتیش پاكی هەواش كەم دەكاتەوە.
ئەگەر هاتوو ئەم تێكڕای ئێستای پیسبوونە بەردەوامی هەبێت، ئەوا تێكڕای كەوتنی ئۆزۆن نزیك لە زەوی و ئەو غازە زیانبەخشانەی تر زیاتر دەبێت بەتایبەتیش لەناو شارە قەرەباڵغەكان، كە بەدوای خۆیدا نەخۆشییەكانی هەناسەدان زیاد دەكات، هەروەها رێژەی ئاگركەوتنەوەی دارستانەكان بەرز دەبێتەوە.
دەستكەوتی تەندروستی و ئابووری بۆ كۆمەڵگەی مرۆیی دەستەبەر دەبێت
لای هەموان ئاشكرایە كە پیسبوونی ژینگە سنوورەكان تێدەپەڕێنێت و زۆربەی دەوڵەتان و ناوچە جیاوازەكان دەگرێتەوە، لەبەرئەوە هاوكاریی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی بۆ كۆنترۆڵكردن و سوككردنی ئاسەوارەكانی زۆر گرنگە. هەوڵەكانی دەوڵەتان و شارەكان بەجیاجیا بەشێكی كەمی ئاسەوارەكانی پیسبوون كەم دەكات، بەڵام ئەمەیش هێندە نییە تا مەترسییەكانی بنەبڕ بكات، كە هاوكارییەكی بەهێز و پتەوی نێودەوڵەتیی دەخوازێت كە دەبێ لە رێی رێكەوتننامەی فرەلایەنەوە بكرێت و دەوڵەتانی پێوە پابەند بكرێت. لێرەدا جێی خۆیەتی جەخت بكرێتەوە لەوەی رێوشوێنەكانی سوككردنی رادەی پیسبوون و دەرهاویشتەی غازە پەنگخواردووەكان، تەنها ئاسەوارە خراپەكانی سەر تەندروستیی مرۆڤ كەم ناكاتەوە، بەڵكو پشتیوانی لە گەشەپێدانی بەردەوام و پتەوكردنی خۆشگوزەرانیی كۆمەڵگەكانیشی لێدەكەوێتەوە.
چەند هەوڵ بۆ كەمكردنەوە و كۆنترۆڵكردنی پیسبوونی ژینگە و سنوورداركردنی غازە پەنگخواردووەكان بدرێت، كوالێتی هەوا و دەرامەتە سروشتییەكانی تر باشتر دەبێت و دەستكەوتی تەندروستی و ئابووری بۆ كۆمەڵگەی مرۆیی دەستەبەر دەبێت.
* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان