ئێستا ژینگە، لەسەر ئاستی جیهان بایەخێكی ئێجگار گەورەی هەیە، بە دەیان و سەدان كۆنفرانس و ۆركشۆپ و توێژینەوە و وتار بۆ خستنەڕووی هۆكار و كاریگەری و چارەسەر و گەیشتن بە دەرئەنجام دەكرێت، تا لە سۆنگەی ئەوانەوە راسپاردەی دروست بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانەی رووبەڕووی دەبێتەوە بخرێنەڕوو، بۆ ئەوەی ژینگە لە كێشەكانی قوتار بكرێت، كە لە رووی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابوورییەوە كاریگەریی گەورەی لەسەر ژیانی مرۆڤ هەیە.
ئابووری رۆڵێكی گەورەی لەسەر ژیانی مرۆڤ هەیە، تا ئەو رادەی بە شادەماری ژیانی ناودەبرێت، دروست ئیدارەنەدانی ئابووریی كە لەگەڵ پێداویستییەكانی كۆمەڵگە بگونجێت، هاوكاتیش لەبەرچاو نەگرتنی پرسی ژینگە و كەشوهەوا، بێگومان ژیانی مرۆڤ تێكدەدات، چونكە زیادبوونی لە رادەبەری بەرهەمهێنان بەجۆرێك گەشەی دانیشتوان تێپەڕێنێت، هەموو جۆرەكانی پیسبوونی ژینگەی بەدوادا دێت، وەك خاك و هەوا و ئاو، ئەم پیسبوونەش كاریگەریی لەسەر تێركردنی پێداویستییەكانی مرۆڤ دەبێت.
هەموومان دەگرێتەوە
دوای كەوتنی سیستمی سۆسیالیستی بە سەركردایەتی یەكێتیی سۆڤیەت لە سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، سیستمی سەرمایەداری بە سەركردایەتی ئەمریكا بەسەر كۆی كایەكانی ژیانی كۆمەڵگەدا زاڵ بوو، لەوانە ئابووری و پیسبوونی ژینگە، هەروەها دەوڵەتی چین، دوای ئەوەی دەستی بە چاكسازیی ئابووریی كرد بە كەمكردنەوەی دەستوەردانی دەوڵەت لە ئابووری و بووە چاودێر و ئازادیی ئابووری زیادكرد، ئەمەیش بەمانای زاڵبوونی لایەنی مادی بەسەر لایەنی ژینگە و كاریگەریی لەسەر تەندروستی مرۆڤ، بەهۆی ئەو پیسی ئەو هەوایەی هەڵیدەمژێت یان ئەو ئاوەی دەیخواتەوە و ئەو خاكەی لەسەری دەژی و كشتوكاڵی لەسەر دەكات.
لەبەر ئەوەی سیستمی سەرمایەداری لەسەر دەستەبەركردنی قازانج دامەزراوە و ئەو كاریگەرییانەی لەسەر رەوشی گشتی بەجێی دەهێڵێت، پشتگوێ دەخات، واتە پشتی بە پرنسیپی «الغایە تبرر الوسیلە» بەستووە، ئەمەیش زیادبوونی ئەو پاشەڕۆیانەی كە زیادبوونی جیاوازیی چینایەتی، زیادبوونی هەژاری، زیادبوونی تاوان، بازرگانیی بە مرۆڤ، هەڵكشانی پیسبوونی ژینگە و.. تد، لێدەكەوێتەوە.
ئەوەی پرسی پیسبوونی ژینگە لە پرسەكانی تر جیادەكاتەوە، ئەوەیە هەموومان دەگرێتەوە، دەوڵەمەند و هەژار و گەورە و بچوك و سەرۆك و گەدا و … هتد، لە كاتێكدا پرسەكانی تر رەنگە توێژێك لە توێژەكان بگرێتەوە، وەك هەژاری تایبەتە بە چینێكی تایبەت، ئەوە بۆ پرسەكانی تریش راستە. ئەمەیش وا لە هەمووان دەكات داوای پاراستنی ژینگە و پاك راگرتنی بكات، جگە لە خاوەن كۆمپانیا و كارگەكان كە تەنیا لە خەمی زیادكردنی قازانجدان، واتە هێندەی بیر لە قازانج دەكەنەوە هێندە گرنگیی بە ژینگە و پاراستنی نادەن، ئەو ناونیشانەی سەرەوە لەم حەقیقەتەوە هەڵهێنجراوە.
گوشار خستنەسەر ئەو كۆمپانیایانەی ژینگە پیس دەكەن لە رێی ئەوەی پێی دەوترێ باجی كاربۆن یان هەر شێوازێكی تر، تا ناچار بكرێن ئامرازی نوێی هاوڕێی ژینگە نەك ئەوانەی زیانی پێدەگەیەنن لە پڕۆژەكانیان بەكاربهێنن، لەبەر ئەمەشە هەندێك لە پیشەسازییەكان بە «پیشەسازیی هاوڕێی ژینگە» ناودەبرێن.
دامەزراوەكان حوكم دەكەن
لەسایەی سیستمی سەرمایەدارییدا، ناكۆكییەكانی نێوان ژینگە و ئەو كۆمپانیایانەی ناوی ئابووری هەیە، حكومەتەكان ناچار دەكات دەست لە ئابوورییەكانیان وەربدەن، باج بەسەر ئەو كۆمپانیایانەدا بسەپێنن، لێرەدا حكومەت ئەو دەستوەردانەی بە مافی خۆی دەزانێت تا بەرژەوەندیی گشتی بپارێزێت، ئەمە لەلایەك و لەلایەكی تریشەوە، گوشارێكی بەردەوامی جەماوەری لەسەر حكومەت هەیە، كە داوای ژینگەیەكی پاك دەكەن، تا خەڵكی تەندروست بن. حكومەتیش لە پێناوی مانەوەی لە حوكمڕانی، كە سەرچاوە درێژەدانی بەدەستهێنانی رەزامەندیی خەڵكە، ناچارە بڕیاری پاراستنی ژینگە دەربكات تا داخوازییەكانی خەڵكی بەجێبهێنێت، درێژە بە پڕۆسەی حوكمڕانی خۆی بدات.
لە دەوڵەتانی پێشكەوتوو، دامەزراوەكان حوكم دەكەن، وەك دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی كە بەرگری لە داواكانی خەڵك دەكات و هەوڵی پاراستنی مافەكانیان دەدات، لەوانە دامەزراوەی تایبەت بە مافی مرۆڤ و ژینگە هەیە، توانای بەگژداچوونی ئەو كۆمپانیایانەیان هەیە، كە پرۆسەی بەرهەمهێنان و پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییەكانیان رۆڵی لە پیسكردنی ژینگەدا هەیە. ئەم دامەزراوانە پەیوەندییەكی تۆكمەیان لەگەڵ سەنتەرەكانی توێژینەوەی تایبەت بە زۆربەی بوارەكان هەیە، لەناویشیاندا پرسی ژینگە، ئەو سەنتەرانە نوێترین توێژینەوە و شیكاری و داتا و زانیاری بە دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەدەن، لەوانە ئەو دامەزراوانەی لە بواری ژینگەدا پسپۆڕن، ئەمانیش لای خۆیانە رۆڵی دیار لە بەرەنگاربوونی پیسبوونی ژینگە دەگێڕن، وێڕای ئەوەی چارەسەری گونجاو دەخەنەڕوو، وەك سەپاندنی باج بە قەبارەی ئەو پیسبوونی ژینگەیەی كۆمپانیاكان هۆكاری دەبن، یان هانی كۆمەڵگە دەدەن كە مامەڵە لەگەڵ ئەو كۆمپانیایانەدا نەكەن كە هۆكاری پیسبوونی ژینگەن، یان پەنا بۆ دادگاكان دەبن یان هەر ئامرازێكی تری بەرگری كردن دەگرنەبەر. هەروەها دەكرێ پەنا بۆ سەنتەرەكانی توێژینەوە ببرێت بۆ پێدانی راوێژ و رێنمایی بۆ ئەوەی باشترین رێگەچارە لە پرسی پیسبوونی ژینگە پەیڕەو بكرێت.
زیادكردنی بودجەی تەرخانكراو
پەیوەندیی نێوان دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سەنتەرەكانی توێژینەوە، پەیوەندییەكی زۆری لە كاركردنەسەر پیسبوونی ژینگە هەیە، ئەو پەیوەندییە وا لە كۆمەڵگە دەكات لە رێی دامەزراوەكانی كە پەیوەندیی تۆكمەی بە سەنتەرەكانی توێژینەوەوە هەیە، ئاگاداری هەموو ئەوانە بن كە هۆكاری پیسكردنی ژینگەن و دەرك بە مەترسیی كاریگەرییەكانی لەسەر بواری تەندروستی و دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابووریی كۆمەڵگە بكەن، ئەوكات زیاتر هەوڵی پشتیوانیكردن و هاوكاریكردنی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەكەن تا پێكەوە پارێزگاریی لە ماڵ و تەندروستی و ئابووریی خۆیان بكەن.
بایەخ نەدان بە ژینگە تەندروستی كۆمەڵگە وێران دەكات، ئەو وێرانییەش دژی خۆشگوزەرانیی كەسی و دەروونی و ئابوورییە كە كۆمەڵگە هەوڵی دەستەبەركردنی دەدات، پارەی و كاتی زیاتری دەوێت تا ئەو وێرانییە چارەسەر بكات، وێڕای ئەوەی دەبێ بەشێكی داهاتی تاك یان حكومەت بۆ تەندروستی تەرخان بكرێت تا ژینگە پاكبكرێتەوە و ئاسەوارەكانی چارەسەر بكرێت و كوالێتی ژیان بپارێزێت، ئەو تەرخانكردنە زیان بە خەرجیی بەكاربردن و پاشەكەوتكردن دەگەیەنێت كە بەرەو وەبەرهێنان ئاراستە دەكرێت، ئەو زیانە كاریگەریی لەسەر كۆی ئابووریی دەبێت، چونكە كەمكردنەوەی خەرجیی بەكاربردن و پاشەكەوتكردن لەپێناوی چارەسەركردنی پیسبوونی ژینگە، داشكانی خواست لەسەر توخمەكانی بەرهەمهێنان لە دەستیكار و كەرەستەی خاو و توخمەكانی تری لێدەكەوێتەوە، بەهۆیەوە رێژەی بێكاری بەرز دەبێتەوە، كە ئەمەش بە رۆڵی خۆی كاریگەریی نەرێنی زیاتر بەدوای خۆیدا دەهێنێت كە ئێرە جێی باسكردنی نییە.
زیادكردنی بودجەی تەرخانكراو بۆ چارەسەركردنی پیسبوونی ژینگە داشكانی كوالێتی ژیانی بەر لە زیادكردنی تەرخانكراوی پێویست بۆ چارەسەركردنی پیسبوونی ژینگە دەكەوێتەوە، واتە زیادبوونی بە هەدەردانی دەرامەتی ئابووری كە دەكرا بە هەدەر نەبرایە ئەگەر هاتوو سیستمی ئابووریی سەلامەت بایە و هۆكاری پیسبوونی ژینگە نەبوایە، ئەمەیش بە رۆڵی خۆی كاریگەریی لەسەر پەیوەندیی دەروونی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و تەنانەت سیاسی و پەیوەندیی نێودەوڵەتیش دەبێت. بۆچی دەوڵەتانی پێشكەوتوو لە سایەی بەجیهانیبوون و كۆمپانیا فرە ناسنامە، وەبەرهێنان و بەرهەمهێنان لە دەوڵەتانی دواكەتوو و گەشندە دەكەن، كە بەشێكی زۆری سوودەكەی بۆ خۆیان دەبێت، لەكاتێكدا دەوڵەتانی دواكەوتوو و گەشندە بەدەست كێشەی پسیبوونی ژینگەوە دەناڵێنێت؟ چونكە كۆمەڵگەی ئەو دەوڵەتانە، لەڕێی دامەزراوە كۆمەڵایەتی و سەنتەرەكانی توێژینەوە و ئەو حكومەتەی لە ئیرادەی ئەوانەوە پێكهێنراوە، بەگژ هەموو ئەو كۆمپانیا و كارگانەدا دەچنەوە كە هۆكاری پیسبوونی ژینگەن، ئەوانیش بە ناچاری بۆ دەوڵەتانی تری دەگوێزنەوە، بەتایبەتی ئەو دەوڵەتانەی پرسی ژینگە و دروستی ئابوورییەكانیان لەلا مەبەست نییە!، تا كۆمپانیا و كارگەكانیان پارێزگاری لە قازانجیان بكەن و قورسایی دارایی و پیسبوونی ژینگە بۆ دەوڵەتانی تر بگوێزنەوە.
دژایەتی لە نێوان ئابووری و ژینگەدا هەیە
ئەوە، دەرئەنجامی لاوازی ئەو ئیدارە سیاسییەیە كە لە لاوازی هوشیاریی كۆمەڵگەوە پێكهێنراوە، هەروەها دەرئەنجامی ناكارایی و لاوازی دەستەبژێرەكانی (بە هەموو جۆر و شێوەكانی) و نەبوونی دامەزراوەی كارا بۆ بەگژداچوونی پیسبوونی ژینگە، سەرباری نەبوونی سەنتەری لێكۆلێنەوەی تایبەتمەندە، تەنانەت ئەگەر هەشبێت، سەربەخۆ نییە و لەژێر سایەی دەسەڵاتی سیاسیدان، تا بتوانن درێژە بە ژیانی خۆیان بدەن، هەندێك جاریش بە پێچەوانەی تێڕوانین و پرنسیپەكانی خۆیان كاردەكەن و پشتیوانی هەنگاوە نادروستەكانی حكومەتەكانیان دەكەن، بەبێ ئەوەی هیچ ئیعتبارێك بۆ ئەو بەرپرسیارێتییە كۆمەڵگەیەی دەكەوێتە ئەستۆیان دابنێن، كە دەبێ كۆمەڵگە لە هەموو ئەو تەحەدیاتانەی هەڕەشە لە كیان و بوونی ئێستا و ئایندەی دەكات، هوشیار بكەنەوە.
لەوەی سەرەوە دەركەوت، كە دژایەتی لە نێوان ئابووری و ژینگەدا هەیە، بەتایبەتی سەرمایەدار كە بەدوای قازانجدا وێڵە بەبێ ئەوەی گوێ بەو دەرئەنجامە مەترسییدارانە بدات كە كۆمپانیا یان كارگەكەی لەسەر ژینگە و كۆمەڵگە بەجێی دەهێڵێت، لە هەمان كاتیشدا كۆمەڵگە دەستبەرداری ژینگەی خۆی نابێت، ئەو دژایەتییەی نێوان هەردوولا، بەو مانایە نییە كە ناكرێ پێكەوە بژین، واتە دەكرێ پێكەوە هەڵبكەن، ئەگەرنا پەیوەندیی نێوان ئابووری و ژینگە بە ئابووریی سەوز ناو نەدەبرا، دەكرێ لە رێی سێ خاڵەوە پەیوەندییەكی دروست و دۆستانەیان لە نێواندا هەبێت:
یەك: بە عەقڵانیكردنی قازانج، زیادكردنی هوشیاركردنەوەی كۆمەڵگە بە گشتی و پیاوانی كار بەتایبەتی، بەوەی كە قازانج و پارە ئامرازی باش بەڕێوەبردنی كۆمەڵگە و ژیانی تاكەكانە نەك زیان گەیاندن بە كۆمەڵگە.
دوو: بەهێزكردنی رۆڵی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سەنتەرەكانی توێژینەوە و پتەوكردنی پەیوەندیی نێوانیان بەتایبەتیش ئەوەی بە ئابووری و ژینگەوە پەیوەستن.
سێ: بەهێزكردن دەوڵەت بە هەرسێ دامەزراوە سەرەكییەكەیەوە، یاسادانان، حكومەت و دادوەری، تا ئەو یاسانە دەربچوێنرێت كە پەیوەستن بە ژینگە و ئابوورییەوە، هەروەها بە وردی چاودێریی جێبەجێكردنیان بكرێت، بە توندیش لێپێچینەوە و سزای هەموو ئەوانە بدرێت كە سەرپێچی لێدەكەن.
* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان