چەمكی دەوڵەتی شارستانی یەكێكە لەو چەمكانەی كە بەكاربردنی هەتا بێت زیاتر و زیاتر دەبێت. بەكارهێنانی ئەم چەمكە دەرخەری دۆخ و سەردەمێكە، هەروەها جۆرێكە لە شوناس و خۆوێناكردن و دیاریكردنی رۆڵی خود لە دنیادا. بەڵام وەك هەموو چەمكێكی دیكە، مێژوو و بەكاربردنی تایبەتی خۆی هەیە. ئەم نوسینە كورتە لەڕێی باسی رێككەوتنی نێوان ئێران و چین جەخت لە سەر ئەم چەمكە دەكاتەوە.
لە هەمانكاتدا هەوڵی ئەوەش دەدات كە قسە لە سەر كاریگەرییەكانی لە ئاستی جیهانی و ناوچەیی بكات.
سەرەتا
ئێران و چین رێككەوتننامەیەكی چارەكە سەدەییان واژۆ كرد. ئەم رێككەوتنامەیە چەندین بواری جیاواز لە خۆی دەگرێت: وەك ئابوری، سیاسی، سەربازی، ستراتیژی، كولتوری و هەروەها بواری دیكەیش. دەكرێت هەریەكێك لەو بوارانە بكرێت بە بوارێكی لێكۆڵینەوەی تایبەت. لەم نوسینەدا ئێمە فۆكەسمان دەخەینە سەر بڕگەیەك كە لە سەرەتای ئەو دەقە دزە پێكراوەدا هاتووە كە گوایە هەردوو وڵات واژۆیانكردوە. بڕگەكە دەڵێت: دوو شارستانیی كۆنی ئاسیایی(دو تمدن كهن اسیایی)[1]. لەم نوسینەدا رەهەندە جیاوازەكانی ئەم خۆ ناولێنانە دەخوێنینەوە. لەڕێگەی  ورووژاندنی كۆمەڵێك پرسیارەوە، هەوڵدەدەین كە سەرجەم لایەنەكانی ئەم خۆناونان و شوناسە تایبەتە شەنوكەو بكەین.
هەریەك لە وشەكان چ مانایەك دەگەیەنن و پێكەوە لە نیمچە ڕستەیەكدا چی دەگەیەنن؟
دو تمدن كهن اسیایی، بە واتای دوو شارستانی كۆنی ئاسیایی دێت. بەم پێیە هەریەك لە ئێران و چین دوو شارستانی كۆنی ئاسیایین. ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە هەریەك لە چین و ئێران خۆیان وەك دوو وڵاتی شارستانی دەبینن. كەواتە لێرەدا چەند چەمكێكمان هەیە بۆ ئەوەی راڤەی بكەین. یەكەم، شارستانییەت. دووەم، شارستانیی ئاسیایی. سێیەم، دەوڵەتی شارستانی.
بەڵام با لە ژمارەكەوە دەست پێبكەین. ژمارەی دوو مانای زیاتر لە یەك. نوسینی ئەم ژمارەیە لە ئەم چوارچێوەیەدا بە مانای فرەیی شارستانییەكان دێت و هەروەها دانپێدانانی هەردوو وڵات بە شارستانیی بونی یەكتر و لە هەمانكاتدا ناردنی پەیامێك بۆ شارستانیی باڵای لیبرالیزمی رۆژئاواییە، كە دونیا یەك تاكە شارستانیەتی نیە. بە واتایەكی دیكە، مێژوو تەواونەبووە، وەك ئەوەی فۆكۆیاما بانگەشەی بۆ كرد.[2]
لە هەمانكاتدا، یانی دنیا هەموو نەبووە بەیەك، هێشتا لە دنیادا شارستانیەتی دیكە زۆر هەن، بە تایبەتی لە دەرەوەی رۆژئاوا. دوو واتا فرەیی، ئەمەش راستەوخۆ رەتكردنەوەی یونیڤێرسالێزمی رۆژئاواییە.
لەهەمانكاتدا ئەگەر كەمێك وردی بكەینەوە، بە مانای ئەوە دێت كە رێكخراوە جیهانییەكان وەك بانكی نێودەوڵەتی، ئای ئێم ئێف، یونسكۆ، رێكخراوەكانی مافەكانی مرۆڤ، هەموو سەر بە شارستانیەتێكن و مەرج نیە لە لایەن شارستانیێكی دیكەوە قبوڵ بكرێن یان وەك خۆیان قبوڵ بكرێن.
چەمك شارستانی
چەمكی شارستانی  ئێجگار ئاڵۆزە و لە سەردەم و قۆناخی جیاوازدا مانای جیاوازی هەیە. لە سەردەمی هاتنی رۆژئاوا بۆ دەرەوەی خۆی، چەمكی شارستانی وەها بەكار دەهێنرا كە ناوی ئەو پرۆسەیە بێت. كردەی بە شارستانیكردن[3](civilizational mission) وایكردوە كە ئەم چەمكە رەهەندێكی كۆلۆنیاكی هەبێت و وەها بەكاربێت كە پێچەوانەی مانای بەربەریەتە.
لە پاش جەنگی سارد، لەڕێگای كارە ناسراوەكەی سامۆئێل هانتنگتۆن بیرمەندی ئەمریكییەوە، جارێكی دیكە  گوڕی پەیداكردەوە. ئەمجارەیان  وەك بنەمایەك بۆ ململانێی هێزەكان لە جیهاندا. هانتنگتۆن زۆر بە وردی پێشبینی پەرچەكرداری هێزەكانی دیكەی كردووە لە میانەی هەوڵی شارستانیی رۆژئاوا بۆ بوونی بە شارستانیی گەردوونی. ئەم كارەی هانتنگتۆن جۆرێكە لە وەڵام بۆ گەشبینییەكی فۆكۆیاما. جێگای باسە هانتنگتۆن مامۆستای فۆكۆیاما بوو. هانتنگتۆن  سەرەتا پوختەی بیرەكەی لە گۆڤاری ناسراوی كاروباری دەرەوە یان foreign affairs بڵاوكردوەوە.[4]
بە دیدی هانتنگتۆن، هەوڵی باڵادەستبوونی شارستانیی لیبرالی رۆژئاوایی دەبێتە هۆكاری بەرهەمهێنانی پەرچەكردار لەلایەن شارستانییەكانی دیكەو، لە ئەنجامدا بەریەككەوتنی شارستانییەتەكان دروست دەبێت. چەمكی بەریەككەوتن زۆر رەخنەكرا بەوەی كە گوایە مەرج نیە شارستانییەكان دژ بەیەك بن یان توانای پێكەوەبوون و جوڵە و تێكەڵییان نەبێت. شایانی باسە كە ئەم چەمكەی هانتنگتۆن نوێ نیە و داهێنانی ئەویش نیە، بەڵكو پێش ئەو، دوو بیرمەندی دیكەی ئینگلیزی كاریان لەسەر كردووە. یەكەمیان مێژووناسی دیاری ئینگلیزی توینبییە، ئەویتریشیان بێرنارد لویس ئیسلامناسی دیاری ئینگلیزە. بەكارهێنانی ئەم چەمكە لەلایەن توینبییەوە بووە هۆكاری ئەوەی كە زیانێكی گەورە لە ناوبانگی بدات و ببێتە هۆكاری ئەوەی زوو لە بیر بچێتەوە. بەڵام بەكاربردنی لە لایەن بێرنارد لویسەوە هێندە كاریگەریی گەورەی نەبوو.
وەك ئاماژەمان پێدا، پێكەوەگرێدانی كۆلۆنیالیزم و شارستانیەت، چەمكی شارستانیی، بە تایبەتی لای دەستەبژێری چەپ وەك چەمكێكی خراپ و نەخوازراو لێكرد. ئەمەش هۆكاری ئەوە بوو كە لە چەند دەیەی رابردوودا بە هۆی زاڵبوونی دیدی چەپی لیبراڵ، چەمكی شارستانی جارێكی دیكە پەراوێزبكەوێتەوە. بەڵام لە گەڵ بەهێزبونی چین و لاوازبوونی رێژەیی ئەمریكا، دیسانەوە چەمكی شارستانیەت سەریهەڵداوەتەوە بەڵام لە هەناو بارودۆخێكی جیاوازدا، كە دەتوانین بە دۆخی پاش یەك جەمسەری ناوی بەرین.
لەم پاشخانە كورتەدا ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كە چەمكی شارستانی مێژویەكی ئاڵۆز و پڕ لە مانای جیاواز و هەروەها پڕ لە كێشەی هەیە. لێكۆڵینەوە لەم بوارە میتۆدێكی تایبەتی هەیە ولە وڵاتانی باكووری ئەوروپا برەوەی هەیە  بە زمانی ئەڵمانی پێی دەڵێن بگریفگشیخت.[5]
لەم سەرهەڵدانەوە نوێیەیدا، شارستانیەت لەلایەن ئیمپراتۆریەتێك یان كولتورێكی باڵاوە بەڕێوەناچێت، بەڵكو لە لایەن دەوڵەتەوە بەڕێوە دەبرێت. ئەو دەوڵەتانەی كە ئەم گوتارە پیادە دەكەن چین، ئێران، رووسیا، توركیان لەگەڵ هیندستان. هەریەك لەم وڵاتانە لە پەیوەندییەكی تایبەتدایە لەگەڵ شارستانیی باڵای رۆژئاوا. لەم نوسینەدا زیاتر جەخت لە سەر چین و ئێران دەكەینەوە، هەرچەندە وڵاتانی دیكەی وەك توركیا و رووسیا بە رێژەی جیاواز بۆ كورد گرنگن.
بە سیاسی بوونی ئاسیا
لەسەدەی نۆزدەدا دنیا ئەورووپایی بوو. سەدەی بیست دنیا ئەمریكایی بوو. سەدەی بیست و یەكیش سەدەی ئاسیایە. ئەم دیدە، ئەو تێڕوانینەی كیسنجەرمان بۆ دوپات دەكاتەوە كە لە كتێبی دیپلۆماسیدا جەختی لە سەر دەكاتەوە. ئەمە لای كیسنجەر وەك جۆرێك لە یاسای سروشتی وەهایە.[6]
ئاسیا وەك چەمك و دیاردە جێگای سەرنجە. لە كاتێكدا خێرا هەڵدەكشێ و باڵ بە سەر دنیادا دەكێشێت. لە كاتێكدا لە ماوەیەكی كەمی رابردوودا بە هیچ شێوەیەك وەك چەمكێكی سیاسی و شارستانی بوونی نەبوو. دیسانەوە كیسنجەر لە كتێبی نیزامی جیهانی[7]ئەوەمان پێدەڵێت كە چەمكی ئاسیا چەمكێكی ئێجگار نوێیە. پێش هاتنی كۆلۆنیالیزمی رۆژئاوایی بۆ ئاسیا، هیچ كام لە ئەو نزیكەی پەنجا وڵاتانەی كە خۆیان بە ئاسیایی دەناسێنن، نە خۆیان بە ئاسیایی ناو دەبرد و تەنانەت وەهاش لە خۆیان نەدەڕوانی كە بەشێكبن لە هەمان كیشوەر. لە ئاسیادا هیچ پێكەوەگرێدەرێكی وەك ئایین یان ئیمپراتۆریەتێكی باڵادەست نەبووە كە بووبێتە هۆكاری دروستكردنی هاوبەشی لە نێوان خەڵكە جیاوازەكاندا. وەك ئەوەی ئیمپراتۆریی رۆمانی بۆ ئەورووپا كردی. بەڵام ئەمڕۆ ئاسیا وەك چەمكێكی سیاسی دەردەكەوێت. وەك لە دەربڕینەكەدا دەیبینی، دەبێتە ئەو پانتاییە كە دوو شارستانیەت و چەندین شارستانیی دیكەیش وەك رووسیا، ژاپۆن، هیند و ئەوانیتریش لە خۆ دەگرێت. لێرەدا ئاسیا دەبێتە خاڵی پێكەوەگرێدەرو لە هەمانكاتدا خاڵی خۆجوداكردنەوەیشە. بەم پێیە ئاسیا لە نەبویەكەوە لە چەند سەدەیەكی كەم لەمەوپێش، دەبێتە جەمسەرێك لە سیاسەتی جیهانی ئەمڕۆدا. دەربڕینی دوو شارستانیی كۆنی ئاسیایی، لە هەمانكاتدا رەگی قووڵ بەو دوو شارستانییە دەدات.
هەڵبەت چەمكی ئاسیا بەبێ كێشە نیە. ئاسیا لە لایەن ئاسیادۆستانەوە، وەك سەرزەوینێكی تەواو جیاواز وێنادەكرێت كە ئەو كێشانەی نەبێت كە بۆ نمونە جێگایەكی وەك ئەورووپا هەیبوو یان هەیەتی. بۆ نمونە لە بواری ئازادی ئایینی یان قبوڵكردنی جیاوازی ئایینی، وەك پەراگ خانا لە كتێبی “داهاتوو ئاسیایە” باسی دەكات. بەڵام ئەم دیدە هێندە خۆشخەیاڵیییە هێندە واقیعی نیە. تەنها یەك سەرنجی خێرا بۆ دۆخی ململانێی ئایینەكان لە جێگا جیاوازەكانی ئاسیا، زوو بۆت دەرخات كە پەیوەندیی نێوان ئایینەكان نەك یەكتر قبوڵكردنە، بەڵكو لە یەكتر سڕینەوەوە نزیكە.
هەموو ئەم دەربڕینانە، دەربڕینی ڕاستی یان واقیعێكی جوگرافی نیە، بەڵكو دەربڕینێكی سیاسی و جیوپۆلەتیكییە. بەڵام ئەم خۆجوداكردنەوەیە تەنیا لە پێناوی خۆجوداكردنەوە نیە وەك دوو شارستانیی كۆنی ئاسیایی، بەڵكو لە پێناوی داڕشتنی بنەمایەكی دیكەیە، كە پێكەوەگرێدانی دەوڵەت و شارستانییە. هەردوو چین و ئێران دوو دەوڵەتن، لە هەناو سیستەمی نێودەوڵەتی كە بنەماكەی دەوڵەتە. بەڵام بۆچی ئاماژە بە شارستانی دەدەن؟ ئەمە دەمانبات بۆ چەمكێكی نوێ لە سیستەمی نێودەوڵەتی ئێستادا كە چەمكی دەوڵەتی شارستانییە.
ئامانج لە دەوڵەتی شارستانی چییە؟
دەوڵەتی شارستانی پێش هەموو شتێك خۆجوداكردنەوەیە لە مۆدێلی زاڵی دەوڵەت لە دنیادا كە دەوڵەتی نەتەوەیە. دەكرێت بنەمای ئەم خۆجوداكردنەوەیە بۆ مەبەستی ئاسانكاری بە خاك و كولتور پۆلێن بكەین. دەوڵەتی نەتەوە، دەوڵەتە لە سەر خاكێكی سنورداری تایبەت، كە لە ئەدەبیانی دەوڵەتدا بە تیرەتۆری ناسراوە. بەڵام دەوڵەتی شارستانی لە سەر بنەمای كولتور خۆی جودا دەكاتەوە. بە ناوەندكردنی كولتور، راستەوخۆ بە مانای ئەوەدێت كە پەیوەندی ئەم جۆرە دەوڵەتانە لەگەڵ سنووردا پەیوەندییەكی جودایە بە بەراورد بە دەوڵەتی نەتەوە. كۆمەڵناسی سویدی گۆران تیربۆرن بە پوختی باسی ئەم دیاردەیە دەكات.[8]
بە ئاسانی دەتوانین وێنای ئەوە بكەین كە كاتێك كولتور دەبێتە بنەمای دیاریكردنی پانتایی و قەڵەمڕەوی دەوڵەت، ئەوا ئەم جۆرە دەوڵەتانە كە خۆیان بە دەوڵەتی شارستانی دەناسێنن، پانتایی كولتوریان فراوانترە لە سنووری یاسایی. بەشێكی ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ هەبونی ئیمپراتۆریا و ئیمپریالیزم لە رابردوویاندا. ئەم پاشخانە ئیمپراتۆرییە ئێستا وەك بنەمایەكی كولتوری دەبینرێت.
لەسەر ئەم بنەمایە، ئەم دەوڵەتانە ماف بە خۆیان دەدەن كە لە سنورەكەیان بچنە دەرەوە و دەسەڵات و توانای خۆیان لە پێناو داڕشتنی هەژەمۆنی، دابینكردنی بازاڕ و ململانێ لەگەڵ ركابەرە هەرێمی و نێودەوڵەتییەكاندا بەكاربەرن.
ئەم وەرچەرخانە بەرەو كولتور وەك رەوایی پێدانێك دەبینرێت لەلایەن ئەم وڵاتانەوە بۆ دەستوەردان لە وڵاتانی دیكە بە تایبەتی وڵاتانی دەوروبەریان. ئەمە لە كەیسی ئەمڕۆی توركیادا زۆر بە زەقی بانگەشەی بۆ دەكرێت. لە رۆژنامەی سەباحی رۆژانە، رابی الحفید بە زەقی بانگەشە بۆ ئەمە دەكات. بە دیدی ئەو، دەوڵەتی شارستانی دۆكترن یان باوەڕێكی موتوربەكراوی هایبریدیی هەیە، كە لە ناوەوە ناسیونالیستە و لە دەرەوە كولتورییە.[9]
لە هەمانكاتدا پێكەوەگرێدانی دوو دونیابینی جودایە لە هەناو كایەی یەك دەوڵەتدا. لینینیزم لە ناوەوە، كۆنفۆشیوس لە دەرەوە، كەمالیزم لە ناوەوە، عوسمانیەت لە دەرەوە. ئەم پێكەوەگرێدانەی سنورداریی و بێسنوری، كولتورو ئایدۆلۆژیا، لەوەدا بەرجەستە دەبێت كە دەوڵەتێك هەیە لەگەڵ پانتاییەك لە دەوروبەری كە لەسەر بنەمای جیاواز لە گەڵیدا لە پەیوەندیدایە. بەمجۆرە ئێمە لە بەردەم شێوازێكی جوداین لە رێكخستنی سیستەمی نێودەوڵەتی.
لە ئەم جۆرە نیزامە جیهانییەدا، دنیا وەها وێنا دەكرێت كە وەك سەردەمی جاران، لە هەر ناوچەیەكی گۆی زەوی شارستانیێك باڵادەستە و هەژمون و قەڵەمڕەوەی بە سەر ئەو پانتاییەدا هەیە كە بە پانتایی شارستانی خۆی دەیبینێت. ئەمە راستەوخۆ هەوڵە بۆ دروستكردنی سیستەمی هەرێمی لە دنیادا. ئەم سیستەمی هەرێمیایەتیە دژ بە سیستەمی جیهانگەرییە. لەهەر هەرێمێكی دنیادا كەلتورێك و شارستانیەتێك زاڵە و خەسڵەتی تایبەتی خۆی هەیە و دەكرێت لە گەڵ كولتور و شارستانییەكانی دیكەدا جیاوازبێت. ئەمەش بنەمای ئەوە دادەڕێژێت كە پانتاییە شارستانییەكان ماف بە خۆیان بدەن یان رەوایی بە خۆیان بدەن كە خۆیان جودا بكەنەوە. لێرەوە مافی گرووپ بەسەر مافی تاكدا زاڵ دەبێت. زاڵ بونی مافی گرووپ یانی تایبەتمەندی شارستانی، لەوەدا تاكەكان ناچارن بەو بەهایانەوە پەیوەست بن. ئەم جۆرە رێكخستنەی دنیا پێودانگی زۆری لە ئاستی جیاوازدا هەیە.
دەوڵەتی شارستانی شێوازێكیترە بۆ دەوڵەت، لە كاتێكدا هەموو دەوڵەتێك ناتوانێت وەها خۆی وێنا بكات كە دەوڵەتی شارستانییە، كەواتە پلەبەندی لە نێوان وڵاتاندا دروست دەكات. ئەم پلەبەندییە وەها دەكات كە زۆر دەوڵەت لە مافی سەروەری و سەربەخۆیی و نوێنەرایەتی خۆكردن لە دنیا و، هەروەها ئامادەبون لە دنیادا لاواز بن.
هەروەها هەموو بەها لیبراڵییەكان وەك تاكگەرایی، ماف، سەروەری، سنوور، هاوڵاتی هەموو دەكەونە ژێر گوشار و پێناسەكردنی جیاوازەوە. لە دۆخێكی وەهادا بیرە رۆژئاواییەكان، فەلسەفەی رۆژئاوایی و زۆر بواری دیكە، راستەوخۆ دەكەونە ژێر سانسۆر و پەراوێز دەخرێن. لە هەناو رێكخستنی نەتەوەیی، تاك ئەجینسییە، بەو مانایە كەسێكی بەرپرس و چالاك و سەروەر و خاوەن بڕیارە. بەڵام لە رێكخستنی شارستانیدا تاك چالاك نیە، بەڵكو دەبێت پەیڕەوكەری بەها و كۆدە شارستانییەكان بێت.
بۆچی و چۆن دەوڵەتی شارستانی  سەریهەڵدا؟
ئەگەر بە زمانێكی واقیعی و مێژوویی قسە بكەین. دەركەوتنی دەوڵەتی شارستانی دەرئەنجامی لاوازبون یان قەیران تێكەوتنی هەژمۆنیی لیبراڵییە لە دنیا. لە ئەنجامی دروستبونی ئەم قەیرانە، كۆمەڵێك وڵات كە هەستیان دەكرد لە رابردوودا قەتیسكرا بون، ئێستا هەوڵی ئەوە ئەدەن كە پانتایی قەڵەمڕەوییان فراوان بكەن و بۆ سود و ئامانجی جیاواز بەكاری بەرن.  بۆیە دەكرێت دەوڵەتی شارستانی وەك یەكێك لە خەیاڵە سیاسییەكانی پاش لیبراڵی ببینین. ئەم خەیاڵە سیاسییە، بە مانای گەڕانەوەیە بۆ رابردوو. بەڵام لە هەمانكاتدا مانای دەستبەردان لە ئێستا نیە. رەنگە دەربڕینی سۆشیالیزم بە كاراكتەی چینی دەربڕی ئەم ئاڵۆزییە بێت.  中国特色社会主义عارف دیلیك، چینناسی ناسراو بە وردی ئەم دروشمە راڤە دەكات. ئەم دروشمە یەكەمجار لەلایەن دینگ ژیاوپینگ لە كۆنگرەی دوانزەی حیزبی شیوعی چینیدا دارێژرا و هەتا ئەمڕۆش لە ئارادایە.[10]
وەك لە وشەكانی دروشمەكەدا دەردەكەوێت كە سۆشیالیزم جوداكراوەتەوە لە سۆشیالیزمی جیهانی و خەسڵەتی چینیی پێدراوە. ئەمە دەربڕینێكی دیكەیە بە واتای قبوڵكردن و هێنانی سەرمایەداری بۆ ناو كایەی سۆشیالیزم و هێشتنەوە سۆشیالیزم وەك كۆمەڵێك بنەمای تایبەت، بە تایبەتی لە بواری حیزب و گوتار وهەندێك بواری تردا. لە هەمانكاتدا كردنی هەموو بوارەكانی ترە بە كەپیتالیزم. ئەم میتۆدە بە هەمانشێوە لە چەمكی دەوڵەتی شارستانیدا رەنگ دەداتەوە.
ئەگەر بە زمانی جیوپۆلەتیك قسە بكەین، سیستەمی دەوڵەتی شارستانی كە دەیەوێت ببێت بە سیستەمی رێكخستنی جیهان لە پاش لاوازبونی هەژمۆنی رۆژئاوایی، یانی دابەشكردنی دنیا بۆ هەرێمی جیاجیا لە سایەی دەوڵەتێكدا كە خاوەن شارستانێتێكی كۆنە و ئەو شارستانیەتە بۆ رەوایی پێدان بە قەڵەمڕەوەكەی بەكار دەهێنێت. لێرەدا هەست دەكەین كە چەمكی شارستانی دیسانەوە مانایەكی پێچەوانەی هەیە. لە پێكەوەگرێدانی دەوڵەت و شارستانیدا، دیسانەوە زاڵبون و ماف بە خۆدان و داگیركردنی خاك و وڵاتانی دیكە لە ئارادایە.
كاریگەری لە یەك نزیكبونەوەی دوو دەوڵەتی شارستانی؟
كاتێك دوو دەوڵەتی شارستانی لە یەك نزیك دەبنەوە، ئەوا دید و خەسڵەتی دەوڵەتی شارستانی یەكتر تۆخ دەكەنەوە. ئەمە بە تایبەتی لە كاتێكدا كە هەردوو وڵات لە بەرەنگاریی ئەمریكادا، لە دۆخێكی جیوپۆلەتیكی تایبەتدان. وەك لە ناوەڕۆكی بڕگەكەدا بەڕوونی دەردەكەوێت. ئایا شارستانیبونیان دەبێتە مایەی ئەوەی كە پردێكی بەیەكگەیاندن لە نێوانیاندا دروست بێت؟ هەردوو وڵات لەڕێگای چەمكی شارستانییەوە دەیانەوێت پەیامی ئەوە بگەێنن كە دنیا پلوراڵە، جگە لە ئەمریكا و رۆژئاوا، وڵات و نیزامی دیكەش هەیە. بەڵام ئایا دوو وڵاتی وەك ئێران و چین، جگە لە دژایەتی ئەمریكا، چ هاوبەشییەكی دیكەیان هەیە؟ بە پێی دەستوری هەردوو وڵات، هەردوو وڵات تەواو پێچەوانەی یەكترن. چین وڵاتێكی نادینیییە، بەڵام ئێران وڵاتێكی دینییە. چین لە پاش ئەزمونی شۆڕشی كولتوریی  بۆی دەركەوت كە بەبێ كرانەوە بە سەر رۆژئاوا ئەگەری مانەوەی لاوازە. ئێران بە پێچەوانەوە، توانای كرانەوەی بەڕووی رۆژئاوادا نیە. بەڵام سەرباری ئەم جیاوازییانە، لە زۆر ڕوەوە هاوبەشن: وەك نەبونی ئازادی، ناوەندگەری، سەركوتاندنی كەمینەكان. ئەمەش وەها دەكات كە ئەگەری لێكنزیكبونەوەیان ئاسان بێت هەرچەندە ئاڵۆزییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بە ئاسانی رێگە بە هیچ پەیوەندییەكی سەقامگیری درێژخایەن نادات.
لەیەك نزیكبونەوەی دەوڵەت شارستانییەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست كۆمەڵێك پێودانگی هەیە  كە ڕاستەوخۆ كاریگەرییان لە سەر كورد هەیە. لە كاتێكدا دیدی خۆوێناكردن بەو جۆرە رەنگە ببێتە بنەمای لەیەك گەیشتن، بەڵام ئەمە تەنها كاتێك كاردەكات كە وڵاتەكان بەریەككەوتنی شارستانی و جیوپۆلەتیكییان نەبێت.  بۆ نمونە رەفتاركردن وەك دەوڵەتی شارستانی، ئێران و توركیا رووبەڕووی یەكتر دەكاتەوە. ئەوەی لە ناوچەی شەنگال و دەوروبەری موسڵ دەیبینین پانتایی بەریەككەوتنی تەماحی ئەم دوو دەوڵەتەیە لەم روانگەیەوە. عێراق بە درێژایی مێژووی نوێ جێگای ململانێی ئیمپراتۆرییەكان بوە. لە ئەگەری بونی دەوڵەتی شارستانی بە بنەمای سیستەمی جیهانی، ئەوا ئەم ململانێیە زیاتر تۆخ دەبێتەوە.
دەوڵەتە شارستانییەكان وا لە وڵاتانیتر دەڕوانن كە هاوتای ئەوان نین. بەڵكو بەشێكن لە پانتایی كەلتوری ئەوان. لەم پلەبەندییەدا چەمكی سەروەریی بەشێوەیەكی تەواو جیاواز دادەڕێژرێتەوە.
گەشەی دەوڵەتی شارستانی كاریگەری راستەوخۆی لەسەر پرسی كورد دەبێت. كوردستان چەندین شارستانیی ناوچەكە پێكەوە گرێدەدات، بۆیە خاكی كوردستان دەبێتە مایەی تەراتێنی ئەو هێزانە و لە شارستانیێك زیاتریش بە سەرزەوینی قەڵەمڕەویی شارستانی خۆی لە قەڵەم دەدات. ئەگەر دەوڵەت شارستانیی وەها خۆی وێنا بكات كە بەدیلی دەوڵەتی نەتەوەیە، ئەوا نەتەوە خاوەن شارستانییەكان بە مافی خۆیانی دەزانن كە نەتەوەكانی دیكە  بخەنە بن دەستیان. ئەمەش تەواو پێچەوانەی مافی چارەی خۆنوسینە. لە هەمانكاتدا كوردستان لە چەند دەیەی رابردوودا زۆر سودمەندبوە لە گۆڕینی سروشتی سەروەریی وێستڤیلیایی. بە مانایەكی دیكە، كاڵبونەوەی مافی دەستێوەرنەدان، وەهایكردوە كە دەستتێوەردانی نێودەوڵەتی بۆ ناوچەكە یەكێك بێت لەو گۆڕانكاراییانەی كە كوردستان راستەوخۆ لێی سودمەند بوبێت. بە گۆڕینی ئەم سیستەمە، ئەوا دەوڵەتی شارستانی، خۆی وەها وێنا دەكات كە نەك خاوەن سەروەری خۆیەتی بەڵكو مافی ئازادی مامەڵەكردنیش لە هەناو پانتایی خۆیدا بە خۆی دەدات.
دەرئەنجامەكان
چەمكی دەوڵەتی شارستانی چەمكێكی نوێیە وەك یەكێك لە دەرئەنجامەكانی هاتنی سەردەم و نیزامێكی نوێ لە ئاستی نێودەوڵەتیدا. وەها دەردەكەوێت كە چەمكی دەوڵەتی شارستانی لە پانتایی گشتی كوریدا وەها ببینرێت كە پێكەوەگرێدانی دەوڵەت و شارستانیەتە. لەم پێكەوەگرێدانەدا، دەوڵەتێك بەرهەمدێت كە شارستانییە. ئەم تێگەیشتنە وەها دەكات كە دەوڵەتی شارستانی وەها ببینرێت كە دەوڵەتێكی سەردەمی مۆدرن و مرۆڤدۆستە، هەروەها دەوڵەتێكی  نەتەوەیی و جیاكارانە نیە. هۆكاری ئەم دیدە گەشبینییە دەگەڕێتەوە بۆ نەبونی ئەدەبیات و شارەزایی لە سەر واتا و مێژووی چەمكی شارستانی لە زمانی كوردیدا و هەروەها نەبونی ئاگایی بەرامبەر رەچەڵەك و قۆناغە جیاوازەكانی مانای ئەم چەمكە. ئەم بێئاگاییە دەبێتە هۆی ئەوە كە كورد بە ئاسانی ببێت بە نێچیری پڕوپاگەندەی ئەم وڵاتانە.
ئەم نوسینە واتای سەردەمیانە بەم چەمكە دەبەخشێت و ئاڵۆزییەكانی دەستنیشان دەكات. چەمكی دەوڵەتی شارستانی یەكێكە لە ئەو چەمكانەی كە وەك ئەڵتەرناتیڤێك بۆ سیستەمی نێودەوڵەتی لیبراڵ باسی لێوە دەكرێت. بە گشتی ئەمڕۆ وەها دەبینرێت كە قۆناغی دوای تاك جەمسەری بێت. ئەم رۆژگارە ئەو قۆناخەیە كە ناتوانرێت بە ئاسانی وێنا بكرێت، بۆیە چەمك و هەوڵی زۆر هەیە بۆ چۆنێتی داڕشتن و تێگەیشتن لێی. چەمكی دەوڵەتی شارستانی یەكێكە لە ئەو چەمكانە. ئەمیتاڤ ئەچاریا ئەم چەمكە بە ئەفسانە ناو دەبات.[11]
هەرچەندە ئەچاریا لە رەخنەگرانی سیستەمی ئەمریكییە. بینینی ئەم چەمكە وەك ئەگەرێك لە بۆ زۆرێك لە شوناسە بچوكەكان جێگای نیگەرانییە. لەكاتێكدا لە دنیادا هەتا بێت شوناسەكان زیاتر جەختی لە سەر دەكرێتەوە و ورد دەبن و فرە دەبن، بەڵام گەشەی شوناسی شارستانی بە پێچەوانەی ئەم رەوتەیە. لەكاتێكدا دەوڵەتی شارستانی دەربڕینی خواستی فرەییە لە ئاستی دنیادا، لە هەمانكاتدا هەوڵێكە بۆ سەركوتكردنی فرەییەكان لە ناوخۆی پانتایی شارستانیدا. وەك لەم نوسینەدا شیمانكردەوە، خۆناساندنی هەردوو ئێران و چین بە دەوڵەتی شارستانی لەسەر كۆمەڵێك بنەمای پەرچەكردار و ئەفسانە و خواست دروست بوە، نەك بنەمای واقیعی. بەڵام ئەوەی واقیعییە سەرهەڵدانی هێزی دیكەیە لە دنیا لە دەرەوەی رۆژئاوا. ئەمە بۆ یەكەمجارە لە پێنج سەدەی رابردودا دیاردەیەكی وەها روودەدات. فرە زلهێزی دۆخی سروشتی مێژووی مرۆڤایەتیە. تاك جەمسەری ناوازەیە. گەڕانەوە بۆ فرە زلهێزی گەڕانەوە دەبێت بۆ دواوە.
كوردستان وەك خەڵك و پانتایی و كەلتور بە چڕی دەكەوێتە نێو ئەم ململانێیی خواستی سەپاندنی هەژمۆنی شارستانییە. ئێستا لە نێوان ئێران و توركیادا بە زەقی هەستی پێدەكەین. بەڵام دوور نیە وەك جەنگی سارد لە نێوان چین و ئەمریكاشدا بێت، كاتێك وڵاتانی ناوچەكە زیاتر بەرەو رووی چیندا دەكرێنەوە.
بە گشتی لەم دۆخەدا كوردستان لە بەردەم چەند ئەگەرێكدایە:  لە باشترین دۆخدا دەتوانێت شارستانییەكان بە یەك بگەیەنێت. لە دۆخێكی خراپدا ببێتە پانتایی جیاكردنەوەیەیان، بەفەڕ. یان دۆخی زۆر خراپ ببێتە سەرزەوینی تەراتێنی ئەم دەوڵەت شارستانییانە.