گۆڕانی كەشوهەوا هەڕەشە لە ئایندەی مرۆڤایەتی دەكات، بە جۆرێك چەندین دێهات رۆچوونە نێو دەریاوە، لە زۆربەی ناوچەكانی جیهاندا ململانێ و جەنگ لەسەر كەمبوونی سەرچاوەكانی ئاو توند بۆتەوە. ساڵانە ژمارەی ئەو خێزانانەی بەهۆی دیاردەكانی كەشوهەواوە بە زۆر كۆچیان پێدەكرێت زیاد دەكات، ئەمەیش ئەڵگۆیەكی بەتاڵ لە هەژاری و برسێتی و ناسەقامگیریی ئاسایش دروست دەكات.
140 ملیۆن كەس ئاوارە دەبن
لەكاتێكدا ئەم ساڵ 2021 جیهان بە بۆنەی رۆژی زەوییەوە ئاهەنگ دەگێڕێت، پێویستە چوارچێوەی تەركیزمان فراوانتر بكەین تا دان بە پەیوەندیی دوو قۆڵی نێوان قەیرانی كەشوهەوا و خوێندن بنێین، كە پێویستییەكی ئێجگار زۆر بە نییەتە باش و پابەندبوونە داراییەكانەوە هەیە تا لەسەر ئەرزی واقیع جێبەجێ بكرێن. دەبێ گرنگیدان بە خوێندنی ئەو توێژە هەرە لاوازەی جیهان، بەتایبەتی كچان و كوڕان كە بەهۆی ئەو كارەساتانەی بە گۆڕانی كەشوهەوا و ناكۆكییە سەربازییەكانەوە ئاوارەبوونە، بكرێتە ئەولەویەتی هەوڵەكانی دەوڵەتان، تا ئایندەیەكی گەش بۆ نەوەكانی داهاتوو بونیات بنرێت و بتوانن بە سەلامەتی و خۆشی بژین. ئەو تەحەدایەی كە ئێستا رووبەڕووی جیهان بۆتەوە بێ پێشینەیە.
بە درێژایی سی ساڵی داهاتوو، پێشبینی دەكرێت بەهۆی گۆڕانی كەشوهەواوە زیاتر لە (140) ملیۆن كەس لە باشووری ئاسیا و باشووری بیابانی ئەفریقیا و ئەمریكای لاتین ئاوارە بن، كە نزیكەی (7,9) تریلیۆن دۆلاری تێدەچێت. ئەم كۆچە بە كۆمەڵە و ئاوارەبوونە كۆسپێكی گەورەی بۆ هەوڵەكانی جیهان لە فراوانكردنی چوارچێوەی حوكمی دیموكراتی و بەرپرسیارێتی، هەروەها بۆ دەستەبەركردنی ئامانجە دیاریكراوەكانی گەشەپێدانی بەردەوام و رێكەوتنامەی پاریس بۆ كەشوهەوا دروستكردووە. ئەمەش ئاستی زوڵم و جەوری ئەو منداڵانەی بەدەست پشتگوێخستن و لاوازی رەوشیانەوە دەناڵێنن، زیاتر كردووە، ئەوانە بە هیچ جۆرێك دەستیان لە خوڵقاندنی ئەو قەیرانەدا نەبووە. كچانی هەرزەكار بەتایبەتی یەكەمی ئەوانەن كە بەهۆی وشكەساڵی و داڕمانی زەوی و لافاو و كارەساتە سروشتییەكانی ترەوە ناچار دەكرێن دەستبەرداری خوێندنەكەیان ببن، هەروەها دوایینی ئەوانەشن كە دەگەڕێنەوە هۆڵەكانی خوێندن، ئەوە ئەگەر رێگەیان پێبدەن. كاتێك ئەم كچە گەنجانە ناخوێنن، رووبەڕووی مەترسی زیاتر دەبنەوە، ئەو مەترسییانە زیانێكی كارەساتباووی سەرمایەی مرۆییە، بەپێی مەزندەكانی سندوقی (مالالا)، لەم ساڵدا ئەو رووداوانەی بە كەشوهەواوە پەیوەستن، رێگە لە تەواوكردنی خوێندنی بۆ چوار ملیۆن كچی دەوڵەتانی گەشندە دەگرێت، دەشێ ئەو ژمارەیە تا ساڵی 2025 بۆ (12) ملیۆن كچ بەرزبێتەوە. پێویستە ئەم كێشانە بەیەكەوە گرێ بدرێن. حكومەتەكان لە رێگەی ئاوێتەكردنی پڕۆسەی خوێندن بە خشتەی بەرنامەی فراوانی كەشوهەوایانەوە، دەتوانن ئەو ئەڵگۆ بەتاڵەی ئاوارەبوون و هەژاری و ناسەقامگیری ئاسایش بە ئەڵگۆیەكی باشتر بگۆڕنەوە. كچانی هەرزەكاری خوێندەوار هێزێكی گەورەی گۆڕانن، لە رێگەی خوێندنی گونجاوەوە، ئەو گەنجە پەراوێزخراوانەی كە بەدەست لاوازی رەوشی ژیانیانەوە دەناڵێنن بەشداری لە بونیاتنانی ئایندەی ئابووری و كۆمەڵگەكانیان بكەن.
ژمارە و داتاكان راستمان پێ دەڵێن، توێژینەوە نوێیەكان، ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە ساڵێكی زیاتری خوێندنی سەرەتایی بۆ كچان دەشێ ئاستی داهات تاك بە رێژەی (10 % بۆ 20 %) بەرز بكاتەوە. لە بەرامبەریشدا تێچوونی شكستی خوێندنی كچان لە قۆناغی ناوەندی لە نێوان 15 بۆ 30 تریلیۆن دۆلارە لە بەرهەمداریی لە دەستچوو، دەكرێ ئەو دەستكەوتانەی دەستەبەر نەكراون، بتوانێ جیاوازییەكی گەورە لە چارەسەركردنی گۆڕانی كەشوهەوا و بونیاتنانی كۆمەڵگەی بەهێز دروست بكات.
بەرگریكردن لە پڕۆسەی گەشەپێدان
هەروەها توێژینەوەكان دەریدەخەن، خوێندنی كچان گیانی مرۆڤەكان رزگار دەكات، توێژینەوەیەك كە لە ساڵی 2013 بۆ لێكۆڵینەوە لە پەیوەندیی نێوان خوێندنی كچان و سنورداركردنی مەترسیی كارەساتەكان كراوە دەركەوتووە، (70 %)ی ئەو ژنانەی تەمەنیان لە نێوان 20 بۆ 39 ساڵە لانیكەم خوێندنی ئامادەییان تەواو كردووە، دەشێ رێژەی مردنی پەیوەست بە كارەساتە سروشتییەكان تا ساڵی 2050 بە (60 %) كەم بكەنەوە. هێشتا لە پشت ئامارە خەمبارەكانەوە رووناكییەك هەیە. با ئەفغانستان بە نمونە وەربگرین، زیادبوونی وشكەساڵی و لافاو، ژینگەی قورس و ناخۆش ئاوارەبوون خەڵك و وروژاندنی ململانێ و شەڕی لێكەوتەوە، لەگەڵ پێشێلكردنی بە سیستماتیكی مافە بنچینەییەكانی كچان و ژنانی ئەفغانی بۆ ماوەیەكی درێژ، ئیستا ژنان وانەی زانست و بایۆلۆجیا و ماتماتیك دەڵێنەوە، تا نەوەیەكی نوێی كچان ئامادە بكرێن. لە دێهاتەكان، ئەو كچانەی خوێندنیان لە كیس چووە جارێكیتر دەگەڕێنەوە ناو ئەو ناوەندانەی بۆ درێژەدان بە خوێندن كراونەتەوە، سیاسەتێكی دروستی خوێندن گیراوەتەبەر بۆ زیادكردنی ژمارەی كچان لەناو قوتابخانەكان. لە ناوچەی كەنارئاوەكان، كە ململانێ و ناكۆكییەكان لە نێوان دانیشتووان لەسەر كەمی دەرامەتە ئابوورییەكان بەرەو زیادبوون دەڕوات، ژمارەی ئاوارەبوون بەهۆی بەرزبوونی پلەكانی گەرما و وشكەساڵی رووی لە هەڵكشان كردووە، لەگەڵ ئەوەشدا، لە دەوڵەتێكی وەك چاد، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەمیانی سندوقەكانی پشتیوانیی جیهانییەوە ریزەكانی بە تایبەتیش سندوقی خوێندن خۆی یەكخست، تا پشتیوانیی بەرنامەی فێركردنی خۆڕاگری بكەن كە (10) ساڵ دەخایەنێت، بەهۆی ئەو وەبەرهێنانە دەستەجەمعییەوە، كچان شارەزایی نوێ لە زانست و تەكنەلۆجیا و ئەندازیاری و ماتماتیك وەردەگرن، دەشێ ببنە بەرگریكارێكی بەهێزی پڕۆسەی گەشەپێدانی بەردەوام و لە بەردەم گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوادا خۆڕاگر بن.
خوێندن بە گۆڕانی كەشوهەواوە گرێ بدرێت
لە مۆزەمبیق، منداڵان رووبەڕووی هەڕەشەیەكی سێ لایەنە بوونەتەوە، گۆڕانی كەشەوهەوا، نەبوونی ئاسایش و كۆرۆنا ڤایرۆس. بەڵام لەگەڵ پشتیوانیكردنی بەردەوامی كچان و كوڕان، لە رێگەی خوێندن لە دوورەوە، بەهۆی تەلەفزیۆن و رادیۆوە، ئەوانە فێری ئەوە دەكرێن چۆن لەگەڵ زریانێكی توند و گەورە مامەڵە بكەن. بەهۆی خوێندنەوە نەرمتر و هوشیارتر بوونە، توانای كاركردنیان زیاتر بووە. لە پێناو رووبەڕووبوونەوەی ئەو مەترسییانەی « بەتایبەتی لەكاتی قەیرانەكاندا» دووچاری منداڵان لە دەوڵەتانی گەشندە دەبنەوە، پێویستە خوێندن بە گۆڕانی كەشوهەواوە گرێ بدرێت، رێوشوێنی خێرا و گشتگیر و بە كۆمەڵ بگیرێتەبەر. پێویستە بودجەی تایبەت بە خوێندن دیاری بكرێت، بەتایبەتیش بۆ كچان بكرێتە ئەولەویەتی دەوڵەتان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، چونكە وەبەرهێنان لە كچان، وەبەرهێنانە لە مرۆڤایەتی و مرۆڤبوونمان، وەبەرهێنانە لە ئابووری و ئایندەمان.
* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان