هەركات ناوی ماددەی 140 لە تیڤی بێ یا رادیۆ دێت گوێگر و بینەر یەكسەر قەنات دەگۆڕێ، خوێنەر یەكسەر دەچێتە سەر بابەتێكی تر، بۆ ئەوەی تۆی خوێنەر بتوانیت بەردەوام بیت لە خوێندنەوە ناوی مادەكەم گۆڕی.
بێگومان ناحەقی كەس ناگیرێت كە خواستی خوێندنەوەی نەماوە لەسەر مادەیەك كە هەندێك بە مردوو و هەندێك بە دەستووری ناوی دەبەن. زۆرن ئەوانەی ئەم مادەیە بە مادەیەكی فیتنەیی ناو دەبەن و بە مەبەست لەناو دەستووردا جێكرابێتەوە. شەڕی نووسینەوەی دەستوور لە دوای روخانی بەعس لە هەلومەرجێكی زۆر ئاڵۆزدا بوو، هەموو لایەنەكان ناكۆك بوون، هەر بەو هۆیەشەوە هەمووی هەوڵیداوە مادەكان بەشێوەیەك بن كە تەفسیری جیاواز هەڵبگرن.
مادەی دەستووری ناتوانرێت ئاڵوگۆڕی بەسەردا بێت، بەڵام بەشێكی زۆری مادەكانی دەستوور، نووسراوە كە بە پێی یاسایەكی تایبەت رێكدەخرێت. ئەم یاسایانە دەكرێ هەمواربكرێن و لە رێگای دەنگدانی پەرلەمانەوە ئاڵوگۆریان بەسەردابێت. زۆرن ئەوانەی لەو بڕوایەدان مادەی 140 نووسراوەتەوە بۆ ئەوەی ناكۆكی نێوان كورد و عەرەب بەردەوام بێت.
مادەی 140 بە سێ هەنگاودا تێدەپەڕێت
هەنگاوی یەكەم ئاساییكردنەوە. هەنگاوی دووەم سەرژمێری و هەنگاوی سێیەم گشتپرسی. بەپێی مادە دەستوورییەكە دەبوو هەموو قۆناغەكان تا 31/12/2007 تەواو بكرانایە. نەك ئەو سێ قۆناغە جێبەجێ نەكرا بەڵكو بارودۆخەكە وا خراپ كراوە گرێی زۆری خستۆتە بەردەم چارەسەر، ئەم گرفتانەش بەشێكن لە گرفتی نێوان هەرێم و بەغدا و تەنانەت كوردو عەرەبیش.
گەرمەسێر وەك ناوچەی جێناكۆك
دەڤەری گەرمەسێر بە نموونە وەربگرین ئەم دەڤەرە دەوڵەمەند بوو بە كەلتوری پێكەوەژیان و هونەر و ئەدەبی پێكهاتەكان و فرەزمان و لەهجە و ئاین و مەزهەبی ناتوندوتیژ. تێكەڵاوی زۆر و نەبوونی جیاوازی. بەڵام سیاسەتی بەعس گشتی پەرتكرد و لە پرۆسەی تەرحیل و تەعریب و تەهجیردا وەك سێ كوچكەی سیاسەتی فاشستیانە جوانی و تایبەتمەندییەكانی ئەو دەڤەرەی زۆر لاواز كرد. دوژمنایەتی و رق و كینە كەوتە نێوان كورد و عەرەبەوە. بەڵام پێكهاتە جیاوازەكانی ناو كۆمەڵگە ی كوردەواری هیچ فەرق و تەفرەقەیەك لە نێوانیان نەبوو. دوای نەمانی دەسەڵاتی بەعس میكانیزمێكی باش دانرا بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەو هەموو زوڵمەی لەسەر ئەو خەڵكە جێبەجێكرا لەو ناوچانە. ئەویش رێگای دەستوور و میكانیزمی قانوونی بوو. بەڵام ئایا بە جدی ئەو كارە جێبەجێكرا وەك ئەوەی خەڵكی ئەو ناوچانە گەرەكیان بوو. سەیری جوگرافیای ناوچەكە و دۆخی ژیانی خەڵكی بكەین دەبینین كە چی كراوە و چی دەبوو بكرێت.
با باسی بەشی یەكەمی مادە 140ی دەستوور بكەین
ئایا لە دوای روخانی بەعسەوە پێكەوەژیانی پێكهاتە و ئاینەكان لە چ ئاستێكدایە. ئەگەر بە وردی بڕوانینە ژیانی هاونیشتمانیان دەبینین كە رق و كینە و لێكتێنەگەیشتن و یەكتر رەفزكردن لە ئاستێكی زۆر باڵادایە و زۆر لە جاران زیاتر. گەر جاران تەنها عەرەبە هاوردەكان لە لایەن كۆمەڵگاوە قبووڵ نەدەكران و بە دوژمن سەیردەكران جاران جۆرێك لە رق و یەكتر رەفزكردن لە نێوان كورد و عەرەبدا هەبوو، ئەوا ئێستا لێكتێنەگەیشتنەكە كەوتۆتە نێو نەتەوەی كورد خۆیەوە و تەفرەقەی نێوان شیعە و سوننە و كاكەیی هەیە.
دابەشبوون و ترازانی ناوخۆی كوردیش دروستبووە بەشێكی لە ئەنجامی ململانێی جیاوازی حزبە كوردستانییەكان بوو لەو ناوچانە كە حزب حزبێنەی ناشیرین دەكرا نەك كوردایەتی. بەشێكی دەستبردن بۆ گەندەڵی و زەوی و زار داگیركردن و بەرتیل خواردن. دەتوانرێ بوترێت كە هەنگاوی ئاساییكردنەوە شكستی هێناوەو حكومەت سەركەوتوو نەبووە لە گەڕاندنەوەی عەرەبە هاوردەكان و نەهێشتنی دوژمنایەتی و برەودان بە پێكەوەژیان. رۆژانە عەرەبە كرویەكان هێرش دەكەنە سەر كوردە گوندنشینەكان و شەهیدیان دەكەن. بەشێكی زۆری گوندەكانی دەڤەری گوڵاڵە و سەعدیە و قەرەتەپە بەجێهێڵراون.
لە دوای تێكشكانی داعش دژایەتیكردنی كورد رووی لەزیادبوون كردووە و ئاوارەكردنی كورد لە زێدی باوباپیرانیان زیادی كردووە. ئەم دوژمنایەتییەی یەكتری و ناسەقامگیری و كۆچكردنە بۆ سیاسەتی شكستخواردووی هەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە. دەبوایە كورد دڵنیایی زۆری بدایە بەو عەرەبە رەسەنانەی ئەو دەڤەرە و مەبدەئی هاووڵاتیبوونمان بسەپاندایە، بەڵام ئێمە لە هەنگاوی یەكەمدا شكستمان خوارد و هەنگاوەكانی دواتریشی بە خواستی ئێمە نابێت، پشتگوێخستنی دەڤەری گەرمەسێر لە هەموو رویەكەوە وایكردووە هاوڵاتیانی ئەو دەڤەرە هیوایان بە حكومەتی ناوەند بێت.
ئەگەرچی حكومەتی ناوەندیش نامەسئول بووە هەمیشە بەرامبەر بەو ناوچانە و خۆی نەكردووە بەخاوەنی. دوای ئەو هەموو خەبات و قوربانیدانەی ئەو دەڤەرە و هەرێمی كوردستان بە بەراورد بە قوربانی و چاوەڕوانیەكانیان هیچ پاداشتێكیان نەبووە. ئەو دەڤەرە هیچ جۆرە خزمەتگوزارییەكیان بۆ نەچووە. بەداخەوە كوردبوون و كوردایەتی لەو دەڤەرە بەرەو كاڵبوونەوە دەچێت. هەربۆیە سووربوون لەسەر جێبەجێكردنی هەنگاوەكانی تری مادەی 140 لە قازانجی ئێمە نابێت. ئەگەر گشتپرسی بكرێت لە زۆرێك لەو ناوچانە سەركەوتن بەدەست ناهێنین.
سیاسەتی هەڵەی ئێمە وایكردووە كە كوردی فەیلی زیاتر مەیلەو شیعە و حكومەتی ناوەند بن. كوردی ئێزیدی خۆیان بە كورد نەزانن ئەم سیاسەتە كوردی شیعە مەزهەبیشمان لێ دادەبڕێت. هەموو دروشمەكان لەسەر ئەو ناوچانەی مادەی 140 وتران هەر وەك دروشم مانەوە، هەموو خەڵك دەزانێ زۆر خیتاباتی گەرم و دروشمی زەق بە باڵای كەركوك و خانەقی وتراوە، زۆر خۆمان هەڵكێشا بەڵام وەك معادەلەی زانستی ئەنجام گرنگە. ئێستا ئەنجامەكە لەدەستدانی زۆربەی فرسەتەكان و زۆربەی دەستكەوتەكانیشە.
بەرپرسیارێتی یەكێتی زۆرترە لەچاو حزبەكانی تر لەو ناوچانە بۆ نموونە ناوچەی گەرمەسێر تێكڕا خۆیان بە یەكێتی دەزانی و لە ریزەكانی یەكێتی نیشتماندا كاریان دەكرد. ئێستا زۆرتر و زۆرتر لاوانمان دەچنە ریزەكانی حەشدی شەعبیەوە و بەرپرسیارێتی ئەمە دەكەوێتە سەر شانی یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بەپلەی یەكەم دۆخەكە بگۆڕێ و بایەخی زیاتر بەو ناوچەیە بدرێ وەك بەشێك لە ستراتیژی نیشتمانی سەیر بكرێت.
كەركوك و شەنگال وەك دوو زامی قووڵ
كە باسی گەرمەسێرو ئازارەكانیمان كرد كەركوك و شەنگالیش هەمان گرفت و ئاڵۆزی بە یەك تۆز جیاوازییەوە هەیە. دۆخی ئەو ناوچانەی تری مادەی 140 لە بارودۆخی گەرمەسێر خراپترە. تەعریب زۆرترە و فشار لەسەر خەڵكی رەسەنی كورد زۆرترە. ناوچەكانیان بەهۆی ململانێی زۆرتری حزبی و مەزهەبیەوە كەمتر خزمەتكراوە. لە شەنگال خەڵكەكەی جینۆسایدیش كرا. لە كەركوكیش جارێكی تر ئاوارەبوون دەستیپێكرد. بەڵام چارەسەری گشتی بەیەك مەلەف دەبێ ئەویش دەستپێكردنی مفاوەزاتە لەسەر چارەنووسی ئەو ناوچانە لە نێوان هەردوو حكومەتی ناوەند و هەرێمی كوردستان.
مادەی 140 هەر وەك رەقەمێك بۆ كوردستان مایەوە لە ناو دەستوورەكەدا چونكە وەختی خۆی ئیشی لەسەر نەكرا كە كاتێ كورد بەهێزبوو لە بەغدا ئێستاش هەموو لایەك دەزانن 70 ٪ ئەو هێزەی كورد لەناو پرۆسەی سیاسی بەغدا لە دەستی نەماوە. لە هەمووشی ناخۆشتر ئەو خەمساردییەی كورد خۆیەتی بەرامبەر خەڵكی ئەو ناوچانە. ئەمەش راستییە كە پلان و دڵسۆزی و ستراتیج نەماوە، خەڵكیش باش دەزانن ئەوە گەنجەكانمان روو دەكەنە هێزی تر و لایەنی غەیرە كورد.