قسەكردن لەسەر داهێنان تا ئەوكاتەی مرۆڤ لەسەر گۆی زەوی بژی كە پڕە لە دەرامەت و هاندەری تێڕامان و بیركردنەوە و تەگبیر كردنە، بەردەوامی دەبێت. مرۆڤ مەعریفە بەدەست دەهێنێت و لە رێی كارلێكی لەگەڵ سروشتی دەوروبەریەوە بڕێكی زیاتری لێدەخاتەڕوو، كاریگەریی كارایی ئەو مەعریفەیە ئەوكات دەردەكەوێ كە زیندوو بێت، كەڵكی پراكتیزەكردنی هەبێت و بەهای هەبێت و وەڵامی پێداویستییە بەردەوامەكانی مرۆڤ بداتەوە، یان پێداویستییە شاراوەكانی بوروژێنێت، بۆ ئەوەی لێوەی سودی ئابووری یان كۆمەڵایەتی یان مرۆیی لێبكەوێتەوە.

ئەو مەعریفە زیندووە كرۆكی داهێنانە، كە دەوڵەتان و دامەزراوەكان دەیانەوێ تێیدا پێشەنگ بن، ئەو بەهایەی مەعریفە هەڵیگرتووە، پڕۆسەی گەشەپێدان بە هەموو رەهەندەكانییەوە برەو پێدەدات. هەروەها نوێبوونەوەی ئەو مەعریفەیە، بەدوای خۆیدا مەعریفەی زیاتر دەهێنێت و بەردەوامی بە پڕۆسەی گەشەپێدان دەدات، ئەوەش ئەو ئامانجەیە كە هەموو یەكە ستراتیژییەكان چ لەسەر ئاستی تاكەكەس یان دامەزراوە یان دەوڵەت یان دەشێ بوترێ لەسەر ئاستی هەموو جیهان، هەوڵی دەستەبەركردنی دەدەن.

داهێنان بە عەقڵی مرۆڤەوە پەیوەستە، یان دەشێ بوترێ سیستمی عەقڵی مرۆڤ، عەقڵ لە كارتێكردن و كاریگەریی پێكهاتەی مادی و مەعنەویی مرۆڤ دابڕاو نییە، كە دڵ و هەست، هیوا و خەیاڵ، هەروەها دەیان پرسی تری كەسی لە كەسایەتی مرۆڤ لەخۆگرتووە. سیستمی عەقڵی مرۆڤ لە رێی گەڕان و پشكنین بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی بەردەمی و یان بۆ وەڵامدانەوەی پێداویستییەكانی یان بۆ كردنەوەی ئاسۆیەكی نوێی پێشكەوتنی، دەتوانێ داهێنان بكات. ئەم نووسینە قسە لەسەر داهێنان دەكات و تێیدا فۆكەس دەخرێتە سەر پێنج خەسڵەتی سەرەكی كە دەبێ داهێنەر هەیبێت، یان دەبێ لە داهێنەردا بونیاد بنرێت، هەموو ئەو داهێنەرانە خەڵكن، هەموو تاكێك دەتوانێ ببێتە داهێنەر، ئەگەر لە خۆیدا هەوڵی بەدەستهێنانی خەسڵەتە گونجاوەكان بدات.

هۆشیاری، بەرپرسیارێتی و رەفتار
خەسڵەتی یەكەم بە سێ هۆكاری سەرەكییەوە پەیوەستە، یەكەمیان، «هۆشیارییە» بە بایەخی داهێنان و مەعریفەی زیندوو كە ئەگەری پراكتیزەكردنی هەبێت و بەهایەك بە كاروباری هەمەچەشنەی ژیان ببەخشێت، چ ئابووری یان كۆمەڵایەتی یان هی تر بێت. هۆكاری دووەم، «بەرپرسیارێتییە» كە بایەخدانی كەسی و هەوڵدان و بەشداریكردن لە داهێنان دەخوازێت. دواتر هۆكاری «رەفتار» دێت، كە بە داهێنانەوە پەیوەستە، لێرە مەبەست لەم هۆكارە لایەنی ئەخلاقییە لە داهێنان، واتە دەبێ ئەو داهێنانەی پێشكەش دەكرێ زیانبەخش نەبێت، بەڵكو سودمەند بێت و رۆڵی لە كاراكردنی پڕۆسەی گەشەپێدان هەبێت نەك رێگری بێت.

ناسینی تایبەتمەندێتیی كەسی
خەسڵەتی دووەم بایەخ بە «ناسینی تایبەتمەندێتیی كەسی» دەدات، كین رۆبنسۆن (Ken Robinson) كە یەك لە فیگەرە دیارەكانی بواری خوێندنە، دەڵێ: «بەبێ جیاكاری هەموو تاكێك تایبەتمەندێتیی كەسی خۆی هەیە، ئەگەر ئەو تایبەتمەندێتییە دۆزرایەوە و لە خوێندن و ژیان و كاری پیشەییدا كارا بكرێت، ئەوا ئەو كەسە بەخشندەتر دەبێت و دڵخۆش و متمانەی بەخۆی زیاتر دەبێت، چونكە درك بەو تایبەتمەندێتییەی خۆی دەكات كە لێوەی سەركەوتنی بەدەستهێناوە». لەمەوە هەموو مرۆڤێك، بەتایبەتیش گەنجان ئەوانەی لە قۆناغەكانی خوێندندان، هەوڵی دۆزینەوەی تایبەتمەندێتییەكەی خۆی دەدات، هەروەها هەوڵی گەشەپێدانیشی دەدات، ئەگەر ژینگەیەكی گونجاو هەبێت و هاندەری بێت و چاودێری بكات.

ئامادەیی مەعریفی
خەسڵەتی سێیەم، «ئامادەیی مەعریفییە»، ئەم خەسڵەتە پەیوستە بەوانەی پێشووەوە، واتە بە هوشیاری و بەرپرسیارێتی و رەفتار و تایبەتمەندێتیی كەسی، ئەم خەسڵەتە پێداگیریی لەسەر كاروباری مەعریفە دەكات، واتە دەستپێكی داهێنان، ئەم خەسڵەتە بە سێ هۆكاری سەرەكییەوە پەیوەستە، حەماس بۆ مەعریفە، سووربوون و گەڕان بەدوای مەعریفە و ئەو هەوڵەی لەو پێناوەدا دەدرێت. ئەم هۆكارانە بایەخی خۆیان هەیە نەك هەر وەك ئەركێكی خوێندن و پیشەیی بێت، بەڵكو دەبێ ببێتە ئارەزوویەكی كەسی. پرسەكە كاراتر دەبێت كاتێك ئەو مەعریفە بە ئامانجكراوە لەگەڵ تایبەتمەندێتیی كەسیدا گونجاو بێت.

حاڵەتی زیهنی
خەسڵەتی چوارەم بە پەرەپێدانی «حاڵەتی زیهنی»یەوە پەیوەستە، بۆ ئەوەی مامەڵەیەكی باشتر لەگەڵ مەعریفە بكات بۆ ئەوەی چێژی زیاتری لێوەربگرێت. كارۆل دویك لە كتێبی زیهنیەت دەڵێ: «نابێ تەسلیمی زیهنیەتی جێگیر بین، بەڵكو دەبێ هەوڵ بۆ بەدەستهێنانی زیهنیەتی گەشەكردوو بدەین»، چونكە زیهنیەتی یەكەمیان رازییە بەوەی هەیەتی و لەسەریەتی، ترسی لە خستنەڕووی بیروبۆچوونی نوێ هەیە و بڕوای بە تاقیكردنەوە و هەڵە نییە، ئەم جۆرە زیهنیەتە زیاتر لای دەرچووانی پڕۆسەی خوێندنە، بۆ ئایندەی چاوەڕوانكراو بەكەڵك نایەت. لەو سۆنگەوە كارۆل دویك داوای بونیاتنانی میتۆدێكی خوێندن دەكات كە بایەخ بە زیهنیەتی گەشەكردوو بدات كە هەوڵی بەدەستهێنانی مەعریفەی زیاتر بدات و تا داهێنانی تێدا بكات و تێیدا بە دوای بەهایەكی نوێدا بگەڕێت، بۆ ئەوەی داهێنانەكەی كاراتر بكات و سودی زیاتری لێبكەوێتەوە.

شەراكەتی مەعریفی
خەسڵەتی پێنجەم بایەخ بە «شەراكەتی مەعریفی» دەدات، وەك ئامرازێك بۆ بەدەستهێنانی مەعریفەی زیاتر، بۆ ئەوەی بیكاتە دەروازەی بەرهەمهێنانی مەعریفەی نوێ و ئەزموونكردنی باشترینەكانی، تا لێوەی داهێنان كاراتر بێت. لێرەدا جێی خۆیەتی وتەیەكی جۆرج بیرنارد شۆ سەبارەت بە شەراكەتی مەعریفی بهێنینەوە، كە دەڵێ: «ئەگەر من سێوێكم هەبوو تۆش دانەیەكی تر و گۆڕیمانەوە لەگەڵ یەكتری، حاڵەتەكە هیچ گۆڕانێكی بەسەردا نایەت، چونكە هەریەكەمان سێوێكمان پێ دەبێت، بەڵام ئەگەر هەریەكە و بیرۆكەیەكمان هەبوو و ئاڵوگۆڕمان پێكرد، لەم حاڵەتەدا رەوشەکە دەگۆڕێ و هەریەكەمان دوو بیرۆكەمان دەبێت، دەشێ بەهۆی موتوربەكردنی ئەو دوو بیرۆكەیەوە لە مێشكماندا بیرۆكەی نوێ بێتە كایەوە، بیرۆكەی زیاتر دەرفەتی داهێنان زیاد دەكات و بەشداری لە پرۆسەی گەشەپێدان دەكات».

لە كۆتاییدا، ئەمە بانگەشەیەكە بۆ هەموو كەسێك، بەتایبەتی ئەوانەی لە قۆناغی نەشونما و پێگەیشتندان، خۆی وا ئامادە بكات بۆ ئەوەی ببێتە كەسێكی داهێنەر و بیرۆكەی نوێ پێشكەش بكات و بەهایەكی گرنگی بۆ پڕۆسەی گەشەپێدانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و مرۆیی و كلتوری هەبێت. دەشێ ئەو خەسڵەتانەی لێرە خرانەڕوو یارمەتیدەر بێت، چونكە دەیەوێ مرۆڤ بە مەعریفە هوشیار و بەرپرس و رەفتار باش بێت، توانیبێتی تایبەتمەندێتیی خۆی بزانێت و حەماسی بۆ زانینی مەعریفە هەبێت و هەوڵی بۆ بدات، خاوەن عەقڵێكی گەشەكردوو بێت، توانای مامەڵەكردنی خاوەن مەعریفەی تر هەبێت، بێگومان پێویستە لایەنە پەیوەندیدار و كاریگەرەكان پشتیوانیان لێ بكەن.

* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان