بەشێوەیەكی گشتی كەشوهەوا كاریگەریی لەسەر گۆڕاوە ئابوورییەكان هەیە، یۆنانییەكان باسیان لە پەیوەندیی بەهێزی نێوان كەشوهەوا و گەشەپێدان و چالاكییە ئابوورییەكان كردووە، هەروەها ئیبن خەلدونیش لە كتێبە بەناوبانگەكەی (المقدمە) باسی لە رۆڵی كەشوهەوا لە ژیانی ئابوورییدا كردووە.
كاریگەریی كەشوهەوا تەنانەت لەسەر تەكنەلۆجیا
پلەكانی گەرماو رێژەی باران بارین و رادەی شێ و با و زریان جۆر و قەبارەی زۆرێكی چالاكییە ئابوورییەكان دیاری دەكات، بارگۆڕانی كەشوهەوا كاریگەریی زۆری لەسەر بەرهەمی كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی، بەرهەمداریی دەستیكارو خواست لەسەر وزە، تەندروستی، گەشەی ئابووری و نێوەنجی تەمەن هەیە، هەروەها كەشوهەوا رۆڵێكی بەرچاوی لەسەر قەبارە و جۆری وەبەرهێنان هەیە، هەروەها كارەساتەكانی كەشوهەوا دەبێتە هۆكاری كێشەی ئابووری، هەندێكیان وێرانكار و رێگری چالاكییە ئابوورییەكانن، بە قەبارەی بەهیزی و توندی ئەو بارگۆڕانی كەشوهەوایە. كاریگەریی كەشوهەوا تەنانەت لەسەر تەكنەلۆجیا و ئاستی پەرەسەندنیشی هەیە. لەبەرامبەریشدا كەشوهەوا دەكەوێتە ژێر كاریگەرییە نەرێنییەكانی تەكنەلۆجیاوە، كە دیارترینیان هەڵكشانی چڕبوونی گازە گەرمەكانە. زۆرێكی توێژەران لەو بڕوایەدان كە پەیوەندییەكی پێچەوانە لەنێوان ئاستی داهات و پلەكانی گەرمادا هەیە، واتە ئاستی بەرزی داهات لە دەوڵەتانەدا بەرزە كە پلەكانی گەرما تێیاندا نزمە، لەكاتێكدا لەو دەوڵەتانەی پلەی گەرمایان تێدا بەرزە داهات پاشەكشێ دەكات.
بەرزی ئاستی بەرهەمداریی
بەڵگەی پشتیوانی ئەم بۆچوونە، زۆرەی ئەو دەوڵەتانەی ئاستی داهات تێیاندا نزمە كەتونەتە ناوچە گەرمەكانی ئەفریقیا و ئاسیا و ئەمێركای لاتین، تەنانەت لەسەر ئاستی كیشوەرەكانیش جیاوازییەكان پەیوەندییان بە پلەكانی گەرماوە هەیە، نێوەنجی داهات لە باشووری كیشوەری ئەوروپا كە گەرمە، كەمترە لە نێوەنجی داهاتی ناوەڕاست و باكووری ئەو كیشوەرە كە پلەكانی گەرمای نزمە. ئاشكرایە، كە بە گشتی نێوەنجی داهاتی تاك لەگەڵ بەرزی ئاستی بەرهەمداریی دەستیكاردا بەرزدەبێتەوە، هەندێك لە شرۆڤەكاران ئەو جیاوازییە بۆ كاریگەریەكانی پلەكانی گەرما دەگەڕێننەوە، كە بەرزبوونی پلەی گەرما كرێكاران زیاتر ماندوو دەكات كاتێك لە ئیشەكاناندا هێزی باز و بیری زیاتر بەكاردەهێنن. هەست كردن بە ماندووبوون لە ناوچە گەرمەكان بۆ نزمبوونی چڕی ئۆكسجین لە هەوا دەگەڕێتەوە بە بەراورد بەو ناوچانەی ساردن یان مامناوەندن، بەڵام لەم سەردەمەدا پەرەسەندنی تەكنەلۆجیا كاریگەرییە نەرێنییەكانی پلەكانی گەرمای لەسەر ئاستی بەرهەمداریی دەستیكار بەتایبەتی لە شوێنە داخراوەكاندا كەم كردۆتەوە.
توێژینەوە نوێیەكان دەریانخستوە كە پەیوەندییەكی نەرێنی لەنێوان پلەی گەرمای بەرز و نێوەنجی دەستهاتی تاك لە دەوڵەتە جیاوازەكانی جیهان هەیە، بەڵام بە ئاستێكی زۆر كەمتر لەو جیاوازییەی لە نێوان دەوڵەتەكاندا هەیە، پلەی گەرمای زۆر بەرز یان زۆر نزم دەبێتە هۆكاری زیادبوونی تێچوونی بەرهەمهێنانی كاڵا و خزمەتگوزارییەكان، ئەوەش وادەكات كە توانای كێبڕكێی ئەم ناوچانە لەگەڵ ئەو ناوچانەی كە پلەی گەرمایان مامناوەندە كەم بێت، خۆگونجاندن لەگەڵ ئەو ناوچانەی كە پلەی گەرمییان زۆر بەرزە یان زۆر نزمە، بڕێكی زیاتری لە وزە پێویست دەبێت تا كەشێكی لەبار بۆ گوزەران و كاركردن و بەرهەمهێنان بڕەخسێنن، هەروەها پێویستیان بە بینا و پێداویستی تێچوو بەرز و ئاڵۆزتر لە ناوچە مامناوەندەكان دەبێت.
بودجەیەكی زۆر گەوەرەی پێویست
لەبەر ئەوە چڕبوونی دانیشتووان لەو ناوچانەی پلەی گەرمییان زۆر بەرزە یان زۆر نزمە كەمترە، لەكاتێكدا لەو ناوچانەی پلەی گەرمییان مامناوەندە چڕی دانیشتوان زۆرەو لەبارترە بۆ ژیان و كاركردن، ئەمە تاڕادەیەكی زۆر هۆكاری كەمی ژمارەی دانیشتووانی بیابانەكان و ناوچە زۆر ساردەكان و بەستەڵەكەكانی هەردوو جەمسەرەكان روون دەكاتەوە. پلەی گەرما تەنیا گۆڕاوی پەیوەست بە كەشوهەوا نییە، بەڵكو بوونی ئاو پەیوەندییەكی بەهیزی بە كەشوهەواوە هەیە، بوونی ئاو رۆڵێكی دیاری لە پەرەسەندنی شارستانییەكان و جێگیربوونی دانیشتووانەوە گێڕاوە.
لە كەس شاراوە نییە كە زۆربەی ناوچەكانی چڕبوونی دانیشتووان بە بوونی ئاوەوە پەیوەست بووە، كە زۆربەی دانیشتوانی جیهان لەو ناوچانە نیشتەجێبوونە كە بە ئاو دەوڵەمەندە وەك حەوزی رووبارە گەورەكان لە خۆرهەڵات و خۆرئاواش.
زۆربەی شارستانییە كۆنەكانی وەك سۆمەری و بابلی و میسری و هیندی و چینی لە نزیك حەوزە ئاوییەكان دروست بوونە. سەرچاوەی زۆربەی رووبار و كان و جۆگەلەكان رووداوەكانی كەشوهەوایە. لەلایەكی ترەوە دەشێ گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا كارەساتی مرۆیی و سیاسی و ئابووری بەدوای خۆیدا بهێنێت، كارەساتێكی كەشوهەوا قەیرانی سیاسیی نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوای پاكستانی قوڵتر كردەوە بووە هۆكاری دابەشبوونی پاكستان و دروستبوونی دەوڵەتی بەنگلادیش لەساڵی ١٩٧١. زۆربەی كات سڕینەوەی ئاسەواری كارەساتە ژینگەییەكان بودجەیەكی زۆر گەوەرەی پێویست دەبێت كە دەوڵەتە زیان لێكەوتووەكان بۆیان دابین ناكرێت و ناچار دەبن داوای یارمەتی و هاوكاریی دەرەكی بكەن، ئەوەش رووبەڕووی گوشاری بیانیان دەكاتەوە. بە گشتی جیهان رووبەڕووی گۆڕانكاریی كەشوهەوا بۆتەوە، زۆرێك لە پسپۆڕانی ئەو بوارە لەو بڕوایەدان كە چالاكییە مرۆییەكان هۆكارن، لەم دواییانەدا، تێبینی زیادبوونی پەلەكانی گەرما و بارگۆڕانی توندی كەشوهەوا وەك زریان دەكرێت.
هەرێمی كوردستان دووچاری كەم بارانی و بەرزی پلەی گەرما نەبێتەوە
هەموو جار بارگۆڕانی كەشوهەوا نەرێنی نییە، بەڵكو ئەرێنییە بۆ هەندێك لە دەوڵەتان، بەرزبوونی پلەی گەرمای هەندێك لە دەوڵەتە زۆر ساردەكان یان زیادبوونی رێژەی باران بارین لەو ناوچانەی بەدەست بێبارانیەوە دەناڵێنن، هەرێمی كوردستان ئەمساڵ بە بەراورد بە ساڵانی رابردوو رێژەی باران بارینی زیادیكرد، لێرەدا پرسیارێك دێتەپێش ئایا ئەم زیادبوونی دابارینە دەرئەنجامی بارگۆڕانێكی درێژخایەنی كەشوهەوایە یان سوڕێكی ئاسایی كەشوهەوایە؟ هەرچەند وەڵامەكەی لای ئێمە دەست ناكەوێت، بەڵام بەو هیوایەن چیتر هەرێمی كوردستان دووچاری كەم بارانی و بەرزی پلەی گەرما نەبێتەوە.
* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان