ئەگەرچی لە سیستمی دیموكراسیی دامەزراوەییدا بە گوێرەی دەستوور و یاسا بەركارەكان، دەسەڵاتەكان لە یەكتریی جیاكراونەتەوە و ئەرك و مافی چالاكیی سیاسی و مەدەنی و كاری رۆژنامەنووسی و رەخنە گرتن بەیاسا رێكخراوە، هاوكات لە سیستمە شمولی و دیكتاتۆرەكانیشدا جۆرەها كۆت و بەند دارنراوە و سەرەڕای ئەوەش كە زۆربەی ئەو چەمكانە لە چوارچێوەی یاساكان و دەستووردا دانیان پێدانراوە، بەڵام هێندە كون و كەلێن و مەرج و كۆت و بەندی بۆ دانراوە كە رەنگە هەر لەسەرەتاوە ناونەهێنان و نەبوونی لە یاساو دەستووردا باشتر بێت لە بوونی.
گرفت لەوەدا نییە كە یاسا و دەستوور دانی پێداناوە یان نا، گرنگ ئەوەیە ئەو كەسەی كە لە لوتكەی سیستمی سیاسیدایە تاچەند بڕوای بەو ئازادیی هەڵسوڕانی سیاسی و خەباتە مەدەنی و ئازادیی رۆژنامەنووسییە هەیە، یاخود تاچەند دامەزراوەی دادوەریی بەگشتی و دادوەرەكان خۆیان تاچەند بە پرەنسیپ و بنەماكانی دیموكراسی پەروەردە كراون و راهێنراون.
بابەتێك هەیە جاران لەسەردەمی دوو بلۆكیی جیهاندا باوبوو، دەیانوت: «ئەمریكاییەكان ئەوەندە ئازادییان بۆ فەراهەمكراوە، كە لەبەردەم كۆشكی سپیدا هاووڵاتیانی ئەو وڵاتە رەخنەی توند و تا رادەی جنێو بە سەرۆكی ئەمریكا دەدەن، سۆڤێتییەكانیش لەوەڵامی ئەوەدا دەڵێن لای ئێمەش ئازادیی هەیە، هاووڵاتیانمان دەتوانن لەبەردەم كریملن-دا رەخنە و تا ئاستی جنێویش بە سەرۆكی ئەمریكا دەدەن!». بەڵام گرفتەكە لەوەدا نییە كە سۆڤێتییەكان چی دەڵێن، چونكە سۆڤێتییەكان هەر لەسەرەتاوە نە بڕوایان بە ئازادیی هەڵسوڕانی سیاسی و مەدەنی هەبووە و نە بەیاساش رێگەیان بە ئازادیی رۆژنامەنووسی دابوو، بەڵكو گرفتەكە لەوەدایە كە لە سەدەی 21دا سەرۆكێكی وەك ترەمپ لە ئەمریكییەكان قوت دەبێتەوە كە جارێك سوكایەتی بە رۆژنامەنووس دەكات و جارێكی تر سوكایەتی بە هەندێك لەو كەناڵ و رۆژنامە و میدیایانە دەكات كە رەخنەی لێ دەگرن، یان لە دۆڕاندنی گەمەی هەڵبژاردندا، دامەزراوە رەسمییە دادوەریی و داوەرییەكانی نێوان كاندیداكانی هەڵبژارن دەخاتە بەر هەڕەشە و گوڕەشە و باڵاترین دامەزراوەی دەركردنی بڕیاری سیاسی لە وڵاتەكەیدا دەخاتە بەردەم هەڕەشەی لایەنگرەكانی.
لەمەوە دەردەكەوێت كە دەشێت هەندێكجار سیستم دیموكرات بێت، یان بەگوێرەی دەركردنی یاساو رێساكان هەنگاو بەرەو دیموكراسی و ئازادیی چالاكیی سیاسی بهاوێت، بەڵام گرفتەكە لە یاسا و رێسا و دەستوورەكەدا نییە، بەڵكو كەسایەتیی ئەوانە دەبێتە مەحەك بۆ چۆنێتی پیادەكردنی ئەو سیستمە بەگوێرەی یاسا بەركارەكان.
هەفتەی رابردوو میسرییەكان بەوانەشەوە كە لایەنگری سەرسەختی عەبدولفەتاح سیسی-ی سەرۆكی ئەو وڵاتە بوون لەوەی كە كودەتای بەسەر حكومەتی ئیخوانیی محەمەد مورسی-ی سەرۆكی كۆچكردووی ئەو وڵاتەدا كرد كە پاساوی كودەتاكە بەرتەسك كردەوەی ئازادییە سیاسییەكان بوو لەو وڵاتە، بەڵام ئێستا بەشێك لەوانە هاواریان لێ هەڵساوە، ئەوەش دوای دەرچوونی یاسای ئازادیی سیاسی و رادەربڕین كە بەم دواییە دەرچوو و لەلایەن سیسی-یەوە پەسەندكرا، كە بەگوێرەی ئەو یاسا پەسەندكراوە بێت، ژیانی سیاسی و ئازادیی میدیا و هەڵسوڕانی مەدەنی دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی محەمەد حوسنی موبارەك-ی سەرۆكی پێشووتری ئەو وڵاتە! ئەگەر ئەمانە بە دۆخی وڵات و هەرێمەكەی خۆمانەوە ببەستینەوە، لەبەرئەوەی لە هەرێمەكەی ئێمەدا دەستوور نییە، یاسا بەركارەكانی هەرێم بەتایبەتی و دەستووری هەمیشەیی عیراق بەگشتی «كە سەركردایەتیی كوردستان رۆڵیان هەبووە لە نووسینەوەیدا»، تا رادەیەك ئازادیی سیاسی و كاری رۆژنامەنووسیی دەستەبەر كردووە، بەجۆرێك كە بۆنموونە سەرسەختترین رەخنەگرەكان لە سیستمی سیاسیی هەرێم، یاسای كاری رۆژنامەنووسیان بەلاوە یاسایەكی گونجاوە و كەمترین رەخنەیان لەسەر یاساكە هەیە، بەڵام ئەوەی گرفتە سەرەكییەكەیە، لەلایەك كەلێنی جێبەجێ نەكردنی یاسای پێدانی زانیاریی بە رۆژنامەنووسیانە و لەلایەكی دیكەش جێبەجێ نەكردنی یاساكەیە وەك خۆی لەلایەن هەندێك لە دادوەران و گەڕانەوەیانە بۆ یاسا كۆنەكەی سەردەمی رژێمی بەعس، یان دۆزینەوەی حیلە شەرعییەكی دیكەیە كە بریتییە لەوەی هەندێك كەس بە یاسای خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندیی حوكم دەدرێن، كە ئەو یاسایە زۆر لە دوای یاسای پێدانی زانیاریی بە رۆژنامەنووسان دەرچووە، بەڵام خێرەكەی لەوەدایە كە هەندێك رۆژنامەنووس و چالاكوان بەو یاسایە سزا بدەن، بۆیە بەپەلە خرایە بواری جێبەجێ كردنەوە.
ئەوەش لەكاتێكدایە كە هێشتا هیچ كام لە یاسای رۆژنامەنووسی و یاسای پێدانی زانیاریی و یاسای خراپ بەكارهێنانی ئامێرەكانی پەیوەندییش لە ئارادا نەبوون، بەڵام لەسەردەمی ئیدارەی سلێمانی و تەنانەت دواتریش سەرۆك مام جەلال بەئاشكرا وتی: «سەكۆی ئازاد لەپاركی ئازادیی هەیە و هەموو كەس ئازادە لەوێ رەخنە لە حكومەت و هەر بەرپرسێك بگرێت و تەنانەت جنیۆیش بدەن، بڕۆن لە منەوە دەستپێبكەن، گەردنیان ئازادبێت و هیچ سكاڵایەكی یاساییشی لەسەر تۆمار ناكەم». دیارە ئەم هەڵوێستەی سەرۆك مام جەلال هەر پەیوەست نییە بە دۆخی دوای راپەڕین و قۆناغی حكومڕانیی خۆماڵی و ئیدیعای ئەزموونی دیموكراسییەوە، بەڵكو بەرلە راپەڕینیش لە سەردەمی خەباتی چەكداریدا كە ئەوكات تێگەیشتن بۆ ئەو چەمكانە جیاوازیش بوو، سەرۆك مام جەلال هەمان هەڵوێستی لە بڵاوكراوەكانی شاخدا هەبووە، نموونەش رۆمانی (سەگوەڕ)ەكەی بەهەشتی محەمەد موكریدا، بەم پێیەش چەندی یاسا و دەستوور و سیستم ئیدیعای دیموكراسی و ئازادیی بكات، كە كەسی بەرپرسی یەكەمی وڵات یان كەسە دەسەڵاتدارەكان بڕوایان بە ئازادیی و دیموكراسی نەبوو، دۆزینەوەی بڕوبیانوو ئاسانە بۆ كۆت و بەندكردنی ئازادییەكان و بەپێچەوانەشەوە، لە سیستمە شمولییەكانیشدا، هەندێك كەسایەتی هەڵدەكەون كە كاریگەریی خۆیان دەخەنەگەڕ بۆ كردنەوەی دەروازەیەك ئەگەر بچووكیش بێت بۆ دەربڕینی رەخنە و خستەڕووی بیروڕای ئازاد.