ناچینەوە سەر وردەكاریی رووداوەكانی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ئەمریكا و لێكەوتەكانی و هەڵوێستی سەرۆك ترەمپ لەبارەی ئەنجامەكانەوە، چونكە بەشێكی زۆر لەوانەی لە نزیكەوە ئاگاداری رەوتی رووداوەكان بوون، بۆیە دووبارە گێڕانەوەیان دەبێتە مایەی كات كوشتنی خوێنەران.
ئەوەی گرنگە لێرەدا ئاماژەی پێ بكرێت، بە دیوێكدا مایەی نەبوونی مەترسییە لەسەر دیموكراسی لەو وڵاتە كە بە پێشەنگی چەسپاندنی دیموكراسی نەك هەر لەخودی ئەمریكا، بەڵكو لە زۆربەی جیهاندا ناسراوە، ئەوەش دوای ئەوەی كە پۆستی سەرۆكایەتیی ئەو وڵاتە بەو هەموو دەسەڵات و هەیبەتەوە كە هەیەتی، نەیتوانی كاریگەریی لەسەر دامەزراوە دەستوورییەكانی وەك دادگاكان و ئەنجومەنی هەڵبژاردن و كۆنگرێس دابنێت و بگرە نەیتوانی كارێك بكات هەموو ئەندامانی كۆماریش لە ئەنجومەنی نوێنەران قایل بكات كە پشتگیریی لێ بكەن.
بەدیوەكەی دیكەدا چەند دیاردەیەك دەركەوتن لەو رووداوانەی شەشی یەنایەری 2021، كە هێشتا لێكەوتەكانی جێگای مەترسین بۆ رۆژی 20ی یەنایەر و رۆژانی دواتر.
زڕەی زەنگی مەترسی
ئەوەی كە جێگەی مەترسییە و ئەگەری هەیە كۆی سیستمی دیموكراسی و دامەزراوە دەستوورییەكانی ئەو وڵاتە بخاتە ژێر پرسیارەوە، راگەیاندنەكانی سوپا سالاری ئەمریكا و راگەیەندراوەكەی وەزارەتی بەرگریی ئەمریكا (پێنتاگۆن) و فەرماندەیی پۆلیسی فیدراڵیی ئەو وڵاتەیە، كاتێك لە سێ راگەیەندراوی جیاجیادا كە لەناواخنی دێڕەكانیدا چەندین مەترسیی و گومانی لێ دەخوێنرێتەوە.
لەو بارەیەشەوە لە راگەیەندراوێكدا سوپاسالاری ئەمریكا، جەختی لەسەر سەربەخۆیی و بێلایەنیی دامەزراوەی سەربازیی كردەوە و هۆشداریشی لە لایەنگیریی و دەستێوەردانی سوپا و دامەزراوەی سەربازیی كردووە لە كێشمەكێشە سیاسییەكاندا.
مەترسییەكە لە راگەیاندنەكەدا نییە، بەڵكو مەترسی لە هۆكارەكانی پشت بڵاوكردنەوەی راگەیەندراوەكەوەیە، چونكە لە چەندین هەڵبژاردنی ئەمریكادا لە چەندین ساڵی رابردوودا هیچ راگەیەندراوێكی لەو چەشنە دەرنەكراوە، بۆیە ئەگەر بەشوێن هۆكارەكانی پشت راگەیەندراوەكەدا بگەڕێین، ئەوا لە نێو لێدوانی بەرپرسانی پۆلیسی فیدراڵی و پێنتاگۆندا بەشێك لە وەڵامەكەمان چنگ دەكەوێت، كاتێك ئاماژە بەوە دەكات كە بەگوێرەی ئەو وێنانەی لە كامێراكانی چاودێرییەوە وەرگیراون، هەندێك لەو كەسانەی كە بەشدارییان لە هەڵكوتانە سەر بینای كۆنگرێس كردووە، كەسانی سەربە سوپا و هێزە ئەمنییەكانن و بە جلوبەرگی مەدەنییەوە بەشدارییان لە شكاندنی حەرەمی كۆنگرێسدا كردووە.
لەلایەكی دیكەشەوە هەر بەگوێرەی زانیارییەكانی پۆلیسی فیدراڵی بەشی هەواڵگریی لەو فەرماندەییە، پێشوەخت هۆشدارییان داوەتە یەكەی پاسەوانیی كۆنگرێس لە ئەگەری دروستبوونی ئاڵۆزیی و توندوتیژیی، بەڵام هۆشدارییەكە بەهەند وەرنەگیراوە، یاخود راستتر ئاماژە بە بوونی كەلێنی ئەمنی و ئاسانكاریی دەدرێت لەلایەن یەكەی پاسەوانیی كۆنگرێسەوە.
دیوێكی دیكەی ئەو دۆخە كە دیسانەوە دەشێت وەك زەنگی مەترسی و حاڵەتێكی نامۆ خوێندنەوەی بۆ بكرێت، هێنانی هێزی پاسەوانیی نیشتمانییە بۆ پارێزگاریی لە بەڕێوەچوونی رێوڕەسمی رادەستكردنی دەسەڵات بە جۆ بایدن، یەكێك لە نامۆییەكانی ئەو پڕۆسەیە، دابەزاندنی پێشوەختەی ئەو ژمارە زۆرەی پاسەوانی نیشتمانییە بۆ ناو بینای كۆنگرێس كە لە دوای هیچ ئاڵوگۆڕێكی پۆستی سەرۆكایەتی یان ئەوە نەبووە، یاخود میدیا بەو جۆرە سەرنجی لەسەر دانەناوە، جگە لەوەش بەرلە رووداوەكانی شەشی یەنایەر و تەنها بەهۆی لێدوانە توندەكانی سەرۆك ترەمپەوە، بۆ یەكەمجار بڕیار درا كە 15 هەزار كەسی سەربە پاسەوانی نیشتمانی و پۆلیسی نهێنی ئەركی پارێزگاریی لە رێوڕەسمەكە بگرنە ئەستۆ، بەڵام لە دوای شەشی یەنایەرەوە ژمارەكە كرایە 20 هەزار، جگە لەوەش پۆلیسی فیدراڵی و ئەنجومەنی ئاسایش و هەواڵگریی سەربە كۆنگرێس راسپێردرا بۆ لێكۆڵینەوە لە پرۆفایل و سیڤیی یەك بەیەكی ئەندامانی ئەو هێزەی كە بۆ رۆژی 20ی ئەم مانگە ئەو ئەركە دەگرنە ئەستۆ.
پێدەچێت ئێمە بەلامانەوە سەیربێت كە لەوڵاتێكی وەك ئەمریكادا ئەم پرۆسەیە بەم جۆرە تەشەنەی كرد، یان ئاخۆ لە هەموو پرۆسەیەكی گۆڕینی سەرۆكدا ئەمە كراوە یان نا، ئەوە رەنگە ئەوانە زیاتر وەڵام بدەنەوە كە لەوێ دەژین و ئاگاداری وردەكارییەكانن، چونكە ئەگەر واش بووبێت، میدیا بەم شێوەیەی ئێستا كاری لەسەر نەكردووە، بەڵام ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ رابردوو، ئەوا زۆر حاڵەت هەیە كە ناكرێت بەبیری نەهێنینەوە كە ئەو دەستەواژە باوە بەدرۆ دەخەنەوە كە بەڵێ راستە دامەزراوەی سەربازیی و ئەمنی لە وڵاتانی وەك ئەمریكا و وڵاتانی دیموكراتدا دامەزراوەی سەربەخۆن و لەدەرەوەی ململانێ سیاسییەكاندان، بەڵام هەرگیز ئەوە راست نییە كە هەموو ئەندامانی ئەو دامەزراوانە لەدەرەوەی مەیلی سیاسیی تایبەتی بن، جا ئەگەر بە ژمارە زۆر بن یان كەم، ئەوە ئەو راستییە ناگۆڕێت كە بەڵێ سەرباز و پۆلیس و هەواڵگر و…هتد-یش دواجار مرۆڤن و دەكەونە ژێر كاریگەریی سیاسەت و حزبە سیاسییەكانەوە، خۆ ئەگەر وا نەبووایە، ئەوا:
بەشێكی زۆر لە جەنەراڵ و فەرماندە باڵاكانی سوپا لەسەردەمی حزبی (A) بۆ حزبی (B) نەدەخرانە پۆستە هەستیارەكانەوە لەسەر خواستی سەرۆك و سەرۆك وەزیرانی حزبی براوە.
هەروەها زۆرێك لە فەرماندە باڵاكان و جەنەراڵەكان لەدوای خانەنشین بوونیان لە پۆستە سەربازییەكان تێكەڵ بەكایەی سیاسی و پۆستە باڵاكان نەدەبوون.
دۆسێی لوینسکی و ئەبوغرێب
بۆیە دەشێت لە دیمەنە گشتییەكەدا ئەو فەرماندە و سەربازانە لەژێر سوێندێكی دەستووریدابن كە بێلایەنانە مامەڵە لەگەڵ رووداوە سیاسییەكاندا بكەن، بەڵام مومكین نییە هەستی تایبەتی و شاردراوەی كەسیی لە دۆخێكی وەك ئەوەی ئێستای ئەمریكادا كۆنترۆڵ بكرێت.
دوو نموونەی زۆر زەق هەن كە دەشێت بەهەند وەریان بگرین، كە لەهیچیاندا دامەزراوەی سوپا‌و هەواڵگریی ئەمریكا بەرەسمی دەستێوەردانیان نەكردبێت، بەڵام بێگومانیشین كە هیچ كام لەوانە بەبێ ئاسانكاریی ئەندامانی ئەو دامەزراوانە ئاسان نەبووە بگاتە دەرەوە و بەتایبەتیش میدیاكان:
*لەساڵی 1996 ەوە دۆسێی مۆنیكا لوینسكی كە سكرتێری سەرۆك بیل كلینتۆن بوو لەپڕ لە میدیاكانەوە تەقێندرایەوە ئەوەش هێندەی پەیوەست بوو بە دۆخی هەڵمەت و بانگەشەی هەڵبژاردنەوە بۆ خولی دووەمی سەرۆكایەتیی كلینتۆن، هێندە پەیوەست نەبوو بە دۆسێكەوە، رووداوەكانی دواتریش ئەوەیان سەلماند كە لەهەندێك میدیاوە لوینسكی ئاماژەی بەوە كردبوو كە بەرامبەر بە بڕێك پارە ئەو كارەی كردووە بۆ دەرنەچوونەوەی كلینتۆن.
*لەساڵی 2005دا و بۆ لێدان لە سەرۆك جۆرج دەبلیو بوش، مەسەلەی دزەكردنە دەرەوەی وێنەكانی زیندانی ئەبوغرێب كرایە كەرەستەیەكی میدیایی بەهێز بۆ لێدانی بوش.
پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بەبێ ئاگاداریی دامەزراوەی سەربازیی ئەو ئەشكەنجانە لە زیندانی ئەبوغرێبدا بەڕێوەچوون؟ ئاخۆ دزەكردنی ئەو وێنانە لەناو زینداندا لەلایەن زیندانییەكانەوە گیراون، یان لەلایەن زیندانەوان و پاسەوانەكانەوە؟
ئەم دوو نموونەیە بەسن بۆئەوەی ئەوە پشتڕاست بكرێتەوە كە بێلایەنیی دامەزراوە ئەمنیی و هێزە چەكدارەكان بەگوێرەی دەستوور و یاساكان چەسپیووە، بەڵام هێشتا نەتوانراوە كۆنترۆڵی نەستی ئەندامانی ئەو هێزو یەكانە بكرێت كە 100% دوور لە دەستێوەردان و كاریگەریی سەربازیی رەفتار بكەن. ئەمەش ئەو زەنگەیە كە ئیدی لەگوێی ئەمریكاییەكان و جیهانیشدا دەزرنگێتەوە و هێشتاش دیارنییە كە لەدوای 20ی ئەم مانگەوە رووداوەكان چ ئاراستەیەكی نوێ وەردەگرن.