لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاستدا، چەندان مۆدێلی حكومڕانیی ئیسلامی یان بەناو ئیسلامی هەیە، بەتایبەتی وڵاتانی دراوسێی عیراق كە هەندێكیان بە دەستوور و هەندێكیشیان بە ناوەڕۆك ناوی ئیسلامییان لەخۆیان ناوە و سیاسەت و حوكمڕانی پێ دەكەن.

لێرەدا باس لەوە ناكەین لە جەوهەردا چەند پەیڕەویی لە ئەحكامی شەرع و ئاینی ئیسلام دەكەن، بەڵكو باس لە شێوەی بەڕێوەبردن و زەمینەی كاریگەریی لەسەر ناوچەكە دەكەین. لەو وڵاتانەش:

یەکەم: كۆماری توركیا
لە دوای رووخاندنی ئمپراتۆرییەتی عوسمانی، كۆماری توركیا لەسەر دەستی مستەفا كەمال ناسراو بە باوكی توركەكان (ئەتاتورك) دامەزرا.

مستەفا كەمال هەوڵیدا ئایینی ئیسلام و هەژموونی زمانی عەرەبی لەسەر وڵاتەكەی لابدات و توركیا بەرەو ئەوروپا ببات.

پیتی عەرەبی و ئەلف و بێی عەربیی لەسەر دەستی مستەفا كەمال لابرا و لە زانكۆكاندا حیجابی قەدەغە كرد.

لەگەڵ بردنەوەی ئاك پارتی و هاتنە سەر حوكمی ئەردۆغاندا، توركیا دووبارە بەرە و ئیسلامیبوون هەنگاوی نایەوە.

پەیڕەوكردنی سیاسەتی ئیخوان لە توركیا و خەونی سەرۆكایەتیكردنی تێكڕای وڵاتانی ئیسلامی، لە دەستپێكی هاتنی ئەردۆغان بۆ سەر حوكم دەستی پێكرد و ئاڵوگۆڕێكی زۆری لە حوكمڕانیی توركیای بەناو عەلمانی و سیستمی ئەو وڵاتەدا كرد.

دیارترینیان گۆڕینی دەستوور بوو لەساڵی 2018 و پێدانی دەسەڵاتێكی زۆر بە خۆی.

ئەردۆغان نەیشاردۆتەوە كە خەونی بوژاندنەوەی دەوڵەتی عوسمانی جارانی هەیە و ئیدعای پێشڕەویی ئیسلامی دەكات و دەیەوێت حوكمی سوڵتانی زیندووبكاتەوە و كار بۆ بەدەستهێنانی ئەو خەونەش دەكات.

پشتیوانیكردنی گروپە توندڕەوە چەكدارە ئیسلامییە سیاسییەكان، گوتاردان لەجیاتیی ئایین و بەناوی ئایینەوە، بەشێكن لە سیاسەتی پارتی دادو گەشەپێدان و هەروەها بە دووبارەكردنەوەی (ئایا سۆفیا) لە مۆزەخانەوە بۆ مزگەوت كە سیمبوڵی پێكەوەژیانی ئایینەكان بوو، هەنگاوێكی تر بەرەو دونیای ئیسلامگەرایی.

دووەم: كۆماری ئیسلامیی ئێران
لە رۆژی هاتنە سەركاری كۆماری ئیسلامییەوە تا ئەمڕۆ لە ئێراندا شیعەی دوانزە ئیمام حوكم دەكات و زۆرێنەی دانیشتووانی ئێرانیش پەیڕەویی مەزهەبی شیعە دەكەن و سەربە حەوزەی قومن.

لە مەزهەنی شیعەدا دوو حەوزەی گرنگ هەن كە حەوزەی قوم و حەوزەی نەجەفن، لەم دوو حەوزەیەدا وانە دەوترێتەوە و بڕوانامە وەردەگیرێت.

لە شیعەدا چەند جۆر بۆچوون و شوێن كەوتەی جیاواز هەن، شیعەی دوانزە ئیمام یاخود ئیمامیە و شیعەی جەعفەری و هەروەها شیعەی كالزیدیە و ئیسماعیلییە.
جیاوازیی سەرەكیان لە بیروبۆچون لەسەر شێوازی حوكمڕانییە.

شیعەی دوانزە ئیمام بڕوایان بە حوكمی ولایەتی فەقیه هەیە، واتا تا كاتی هاتنەوەی ئیمامی زەمان والییەك دەتوانێت ببێتە والیی ئومەتی ئیسلامی و حوكم بكات لەبری ئیمام مەهدی كە ئیمامی زمانە.
بۆ بوون بە والی، دەبێت بڕوانامەی ئیجتیهاد بەدەستبهێنیت.

لە ئێراندا تا رادەیەكی زۆر شیعەیەكی میانڕەو حوكم دەكات بە بەراورد لەگەل شیعەكانی پاكستان و عیراقدا.

سێیەم: شانشینی عەرەبی سعودیە
سعودیە چەندەها دەیەیە بە شێوەیەكی زۆر داخرا و توندڕەو حوكمڕانیی دەكرێت و پەیڕەویی ئیسلامی سوننە مەزهەب دەكرێت.

سیستمێكی چینایەتی زۆر پتەو تێیدا پەیڕەودەكرێت، بەشێوەیەك كە هەر عەشیرەتەو جۆرە كارێكیان پێ سپێردراوە و بۆیان نییە كارێك بكەن جگە لەوەی كە لە باوباپیرانیانەوە بۆیان بەجێماوە.
تەنانەت ژن و ژنخوازی لە نێوان چینەكاندا ئەستەمە و بگرە مەحاڵیشە.

چەند موفتییەكیان هەیە كە بۆ هەموو بابەتێك لەڕووی ئاینییەوە پرسیان پیێ دەكرێت و فەتواكانیان یاسای نەگۆڕن.

زۆربەی دانیشتووانی سعودیە ئیسلامی سوننە مەزهەبن و پێشڕەویی وڵاتانی سوننە مەزهەب دەكەن.

چوارەم: عیراق و مۆدێلی حوكمەكەی
عیراق لە دوای جەنگی كوێت و دوابەدوای ئابڵۆقەی ئابووریی بەرە و ئیسلامی زیاتر و زیاتر هەنگاوی نا.

لەدوای رووخانی سەدامەوە رۆژ بەڕۆژ شیعەگەرایی (تەشەیوع) لە شەقامی عیراقیدا رووی لە زیادبوون كردووە.

چەندین دەیە بوو كە شیعەكانی عیراق دەچەوسێنرانەوە، هەربۆیە دوای ئازادبوونیان و دۆزینەوەی شوناسی خۆیان، بەشێوەیەكی چڕ دەستیانكرد بە پەیڕەوكردنی مەزهەبەكەیان.

ئەوەی چاودێریی عیراق و سیاسەتی عیراق بكات هەست بەو شیعەگەراییە زۆرە دەكات.

راستە كە حزبەكانی شیعە جیابوونەوە و ئینشیقاقێكی زۆریان تێكەوت و چەندین حزبی نوێ دوای رووخانی رژێمی بەعس دروست بوون كە هەر حزب و گروپە و خاوەنی هێزی چەكداری خۆیانن، بەڵام روونە كە توندڕەویی لەناو پەیڕەوكەرانی ئەم مەزهەبەدا روو لە زیادبوونە.

موقتەدا سەدر یەكێكە لەو سەركردانەی كە رۆژ بەڕۆژ پێگەی لە زیادبووندایە و خاوەنی هێزێكی چەكداری تۆكمەیە.

موقتەدا سەدر بەشێكی زۆری تەمەنی لە ئێران بەسەربردووە و لەم چەند مانگەی پێشوودا لە حەوزەی قوم لە ئێران تاقیكردنەوەی ئیجتیهادی بەسەركەوتوویی تێپەڕاند و پلەی ئایەتوڵڵای عوزمای وەرگرتووە.

ئەو پیاوە لەم ساڵانەی دواییدا چەندینجار بە خۆپیشاندانی ملیۆنی هەژموون‌و پێگەی خۆی بۆ هەموو لایەنە جیاوازەكانی عیراق دەرخستووە.

لە هەڵبژاردنەكانی 2018دا موقتەدا سەدر هاوپەیمانێتی (سائیرون)ی دروستكرد و توانیی 54 كورسی بەدەستبهێنێت و بەوەش گەورەترین فراكسیۆنی ناو ئەنجومەنی نوێنەران دروست بكات.

ئەو هیچ پۆستێكی بۆخۆی بە شایستە نەبینی و دەیویست وەكو مەرجەعێكی شیعە رۆڵی هەبێت و كاریگەریی بەسەر سیاسەتی عیراقەوە هەبێت و لە ناچاركردنی عادل عبدولمەهدیدا بۆ وازهێنان دەستێكی باڵای هەبوو.

ئێستا عیراق بەرەو هەڵبژاردن هەنگاو دەنێت و موقتەدا سەدر بانگەشەی بەدەستهێنانی زیاتر لە 100 كورسی پەرلەمانی دەكات و بانگەواز دەكات بۆ گێڕانەوەی هەیبەت و شكۆ بۆ حكومەت و چەندین جاریش هێزی خۆی بۆ حكومەت و باقی حزبە شیعەكان نمایشكردووە.

پەیوەندیی سەدر بەئێرانەوە، پەیوەندییەكی پتەوە، بەڵام خانەوادەی سەدر و شیعەكانی عیراق بڕوای تەواویان بە ویلایەتی فەقیه نییە و بڕوایان بە شێوازی حوكمڕانییەكی جیاوازە.

روونە كە عیراق بەرەو شیعەگەرایی زیاتر و توندڕەویی زیاتر هەنگاو دەنێت و ئەگەری دروستبووننی حكومەتێكی ئیسلامیی جیاواز لە هەموو حكومەتەكانی دراوسێی هەیە. ئەمەش بەبڕوای چاودێرانی سیاسی دەبێتە مایەی ناسەقامگیریی و نائارامی زیاتر بۆ عیراق.

ئەو وڵاتانەی وەك نموونە باسكران، دەستیان هەیە لە دەستخستنە ناو كاوباری عیراقەوە و هیچ لایەكیان دژی حوكمێكی ئیسلامی نین لە عیراقدا.

مۆركی تایفی تا دێت رەواجی زیاتری هەیە بە فۆڕمی جیاوازیی هەژموون دەگۆڕێت، بەڵام لەناو خەڵكدا هێزی تایفی كاریگەرە.

لە هەڵبژاردنی داهاتووی عیراقدا چەند لایەنێكی شیعەی عیراق بەرەو دواوە دەچن، بەڵام وا پێدەچێت رەوتی سەدر سوودی زیاتر لەم یاسا نوێیەی هەڵبژاردن وەربگرێت و لەئێستاوە شەقامی خۆیان و خەڵك بۆ بەشدرایكردن هان دەدەن.

ئەگەر پێشهاتی نوێ نەیەتە ئاراوە، ئەوا بەپێی مەزەندەی شرۆڤەكاران ‌و ئاگایانی دۆخی سیاسیی عیراق، موقتەدا سەدر هەژموونی زیاتری دەبێت و حكومەتی ئایندە هی ئەوان دەبێت، ئەوكاتەش چۆنێتی ناسنامە و سیمای حكومەتی ئایندەی عیراق رەوتی سەدر رەنگڕێژی دەكات، بەڵام ئەوەی روونە ئەوەیە كە بەرەو حوكمڕانییەكی ئیسلامیی زیاتر و شیعەگەرییەكی توندڕەوی جیاواز لە شیعەی ئێران دەڕوات.