قەیرانی ئاو، ماوەی چەند دەیەیەكە بۆتە كێشەیەكی زیندووی جیهانی، هەرچەندە هەوڵێكی زۆری نێودەوڵەتی بۆ سنورداركردنی كاریگەرییەكانی بەردەوامی هەیە، بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی ستراتیجی چارەسەر بكرێت، بەڵام هێشتا قەیرانەكە نەك هەر بەردەوامی هەیە بەڵكو ئاڵۆزتریش بووە. هەندێك لایەنی نێودەوڵەتی پێشتر و بە ئێستاشەوە هۆشداری ئەوە دەدەن كە ئەو قەیرانە ئەگەر چارەسەر نەكرێت دەشێ ببێتە سەرچاوەی كەوتنەوەی جەنگ لێرەو لەوێ، لەگەڵ تەشەنەكردنی پەتای كۆرۆناو دەرهاویشتەكانی لەسەر كۆی جومگەكانی ژیان، قەیرانی ئاوی قوڵتر كردەوە، بۆ؟ چونكە لایەنە تەندروستییە نێودەوڵەتییەکان دانیان بەوەدا نا، دەبێ هەموو تاكێك بۆ ماوەیەكی باش‌و بەشێوەیەكی چەند بارە دەستیان بشۆن، كە تا ئێستا ئەم رێوشوێنە بە باشترین‌و سەركەوتووترین رێگەی چارەی سنورداركردنی پەتای كۆرۆنا دانراوە. تەنانەت بە گرنگترینی ئەو رێگانە دانراوە تا لەو ڤایرۆسە بەدوور بیت، چونكە ئاوی ئاسایی‌و سابون دوو مادەی زۆر گرنگن لە بواری بەرەنگاری ئەو پەتایە.
یەكێكیان بە توركیاوە پەیوەستە
لەسەر ئاستی جیهان، لە نێو پێنج كەس دوو كەس بەدەست كەم ئاوییەوە دەناڵێنێت، گروپی ئاوی سەر بە نەتەوە یەكگرتووەكان بەو دەرئەنجامە گەیشتووە، هەرچەند ئەمە نوێ نییە، بەڵام رۆژ لە دوای رۆژ مەترسییەكانی زیاتر دەبێت، ئەمەش بە سادەیی واتە، سێ ملیار كەس لە ماڵەكانیان لە ئاو و تەنانەت سابونیش بێ بەشن! بەپێی ئەو گروپە، چوار ملیار كەس لە هەر ساڵێكدا مانگێك بەدەست كەمی زۆری ئاوەوە دەناڵێنن! بۆ نمونە، ناوچەی خۆرهەڵاتی ناوەڕاست، دوو كێشەی هەڵكشاوی تایبەت بە ئاو هەیە، یەكێكیان بە توركیاوە پەیوەستە، كە بەنداوی ئێجگار گەورەی لەسەر سەرچاوەكانی ئاوی عیراق‌و سوریا دروست كردوەو دەیكات، ئەویتریشیان، بەنداوی (نەهزە)ی ئەسیوپیایە، كە تائێستا میسر و سودان‌و ئەسیوپیا نەگەیشتوونەتە رێكەوتن.
بێگومان كۆسپی گەورە لە بەردەم گەیشتن بە چارەسەرێكی نێودەوڵەتی بۆ قەیرانی ئاو هەیە، لە پێش هەموویانەوە، كەمی خەرجیی دارایی بۆ ئەو بوارە هەستیار و چارەنووسسازە، جیهان تا ساڵی 2030 پێویستی بە خەرجكردنی بڕی 6.7 تریلیۆن دۆلار دەبێت بۆ رێوشوێنەكانی فەراهەمكردنی ئاو، كارەساتەكە لەوەدایە ئەو بڕە بۆ ساڵی 2050 بۆ 22.6 تریلیۆن دۆلار بەرز دەبێتەوە. ئەو پارەیە تەنها بە فەراهەمكردنی ئاوی مرۆڤ نییە بە تەنها، بەڵكو بۆ چارەسەركردنی كێشە خێراكانی ئاوەڕۆكانیشە. ئەمە لەخۆیدا موسیبەتێكی كۆن‌و نوێبووەیە، چونكە كاریگەریی مەترسیداری لەسەر ژیانی خەڵكی هەیە، ئەگەر هاتوو سیستمێكی ئاوەڕۆ بە پێوەری كوالێتی بەرز نەبوو.
رەنگدانەوەی لەسەر ئاسایشی خۆراكی جیهانی هەیە
هەرچەندە هاوكاری نێودەوڵەتی لەم بوارەدا لە هیچ قۆناغێكیدا بە ئاستی ئەو موسیبەتە نەگەیشتوە، لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا نەتوانراوە ستراتیجییەتێكی گشتگیری بۆ دابڕێژرێت. ئاو تەنها لە خواردنەوەو پاككردنەوەدا كورت نابێتەوە، بەڵكو بەشێوەیەكی بنچینەیی كەرتی ئاودێران دەگرێتەوە كە رووبەڕووی گرفت‌و كۆسپی زۆر گەورە بۆتەوەو دەبێتەوە، تەنانەت لەو دەوڵەتانەش كە توانای كشتوكاڵی‌و ژینگەیی سروشتییان هەیە.
ئەم قەیرانە رەنگدانەوەی لەسەر ئاسایشی خۆراكی جیهانی هەیە، كە دەرئەنجامی پەتای كۆرۆناوە دووچاری ئاستەنگی گەورە بۆتەوە. لێرەڕا، نەبوونی وەبەرهێنانی پێویستی جیهانی، ملیارەها خەڵكی رووبەڕووی مەترسی كردۆتەوە، لەگەڵ بڵاوبوونی ئەم پەتایەدا، جیهان دەرئەنجامەكانی ئەو قەیرانە دەبینێت. بەپێی راپۆرتەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان، دواخستنی وەبەرهێنان لەكەرتی ئاو، زۆربەی دەوڵەتانی جیهانی بە پێشكەوتوو و گەشندەو دواكەوتووەوە وەك یەك دووجاری مەترسی كردووە. بۆچی؟ لەبەر ئەوەی سوڕی پەتاو دووبارە پەتای لێدەكەوێتەوە. راستە ئەو پارەیەی بۆ وەبەرهێنان لە كەرتی ئاو زۆر زۆرە، بەڵام لەو راستر ئەوەیە نەبوونی یان كەمی یاخود دواخستنی ئەو وەبەرهێنانە، بەبێ بواردن هەمووان رووبەڕووی مەترسی گەورە دەكاتەوە، تەنانەت ئەو ناوچانەش كە ئاوی پێویستی بۆ دابینكردنی پێداویستییەكانی مرۆڤ هەیە، بەڵام بەدەست كەمی یان نەبووی هۆكارەكانی گواستنەوەی ئاوی بۆ ماڵان هەیە. ئەمە ئەركێكی حەتمی جیهانییە، دەبێ جیهان لە ئاست ئەو لێكەوتە مەترسیدارەكانی بێت، كە لە قۆناخەكانی دواتر بەدیار دەكەون.
* سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان